بـاز سپـید روز بیــن، بستـه قـبای زنـدگـی
واژگان: طله: ابر تنک.(دهخدا)
معنی و مفهوم: ابر سپیدی که در بالای کوه قرار گرفته است، شبیه به باز سپیدی است که بر روی کوه نشسته باشد و خورشید یا روز نیز از ابر سفید، برای خود قبایی ساخته و بر تن کرده است.

آرایه‌های ادبی: سپید باز و باز سپید نوعی از قلب و وارونگی ایجاد کرده است. سپید باز در مصراع اوّل استعاره از ابر می‌تواند باشد. باز سپید روز در مصراع دوّم، استعاره از خورشید است یا می‌تواند خود روز به باز سپیدی مانند شده باشد که ابر را به منزله‌ی قبای خود قرار داده است.
۴۳ - قطره و میغ تیره بین، شیر سـفید و تخمگان
عـالـم دردمنــد را کــرده دوای زنـــدگــی
واژگان: میغ: ابر، سحاب. (معین) تخمگان: تخمه، تخم روییدنی‌ها عموماً و تخم خرفه خصوصاً. (برهان)
معنی و مفهوم: قطره‌های سفید باران و ابرهای سیاه، همانند شیر سفید (نوشیدنی) و تخمه (تخم خرفه) است که برای درمان درد عالم، ترکیب شده و بر زمین فرود می‌آید تا به عنوان دارو مصرف شود.
آرایه‌های ادبی: ابر سیاه به تخمگان (تخم خرفه) و قطره‌های باران به شیر مانند شده‌اند. عالم نیز به دردمندی مانند شده که از ترکیب شیر و تخم خرفه برای او دارو ساخته‌اند. بیت دارای حسن تعلیل است، شاعر بیان داشته که ابر سیاه و دانه‌های سفید باران به این دلیل به هم آمیخته‌اند تا مانند دارویی (ترکیب شیر و تخمه) برای درمان درد عالم باشند.
۴۴ - سال نو است و قرص خور، خوانچه‌ی ماهی افکند
وز بره خـوان نــو نـهد، بهـر نـوای زنــدگـی
واژگان: ماهی: برج حوت. (فرهنگ لغات) بره: نخستین برج از ﻣﻨﻄﻘﺔ البروج. (فرهنگ لغات)
معنی و مفهوم: سال نو فرا رسیده و خورشید با نقل مکان از برج ماهی (حوت) به برج بره (حمل)، گویی سفره‌ی خوراک ماهی خود را رها کرده و سفره‌ای تازه از گوشت بره برای زندگی خویش گسترده است.
توضیح: اسفند به پایان رسیده و هنگام آغاز ماه فروردین است .
آرایه‌های ادبی: ماهی استعاره از برج حوت، حوت برج دوازدهم و بره استعاره از برج اول (حمل) است.
توضیحات:
ماهی: « (حوت) از صور دوازده‌گانه است و کواکب او سی و چهاراند. در صورت چهار و در خارج صورت دو به صورت ماهی است. یکی به ظهر خرس اعظم و دیگری به جنوب مرأه السلسله‌ و میان این دو ستاره‌ای چند است. چنان که گویی آن‌ ها را با ریسمان به هم پیوسته‌اند». «در خانه‌ی مشتری است و وبال عطارد و هبوط او شرف زهره و شتایی و آبی و سرد و تر و بلغمی و ذوجسدین، هر که به طالع حوت زایده، بزرگ سر، سیاه موی، گرد چشم، نیک رای، خوش خلق، صاحب ادب، با حیله و دها بود». (ثروتیان، ۱۳۵۲: ۱۱۲)
بره: حمل، صورتی است از نیمکره‌ی شمالی در ﻣﻨﻄﻘﺔ البروج با بعد ۲ ساعت و ۳۰ دقیقه و میل شمالی ۱۳ درجه … معروف‌ترین ستاره‌ی برج حمل شرطین بر شاخ و دیگر بطین است بر ران صورت که منازل اول و دوم قمر نام دارند و دو ستاره‌ای که در خارج صورت است ناطح گویند… منجّمان احکامی حمل را برج منقلب، ربیعی، گرم و آتشی، خانه‌ی مریخ نام نهاده‌اند و شرف آفتاب در نوزده درجه آن و علامت آن را در تقویم صفر قلمداد کرده‌اند و گویند کسی که طالع حمل دارد خندان، سخن گوی، ملک طبع، بزرگ منش، خشم آلود، مردانه و عاشق سفر است … حمل در منسوبات نجومی برج ملوک، صرّافان، صاحبان سکّه، آهنگران، رویگران، قصابان، شبانان، صیادان، جاسوسان و دزدان می‌باشد. (مصفّی ، ۱۳۶۶: ۲۱۰-۲۰۹)
۴۵ - تابـه‌ی زر ندیـده‌ای بـر سـر ماهـی آمـده
چشـمه‌ی خور به حوت بین وقت صفای زندگـی
معنی و مفهوم: اگر تا به حال تابه‌ی طلایی ندیده‌ای که بر سر ماهی بیاید به چشمه‌ی خورشید نگاه کن که بر سر برج ماهی (حوت) آمده و زمان خوشی زندگی است.
آرایه‌های ادبی: ماهی دارای استخدام است، با تابه به معنی ماهی دریا و با خور به معنی برج حوت می‌باشد. بیت دارای نوعی هنجار شکنی است. چرا که همیشه ماهی در تابه می‌آید و این جا تابه بر ماهی آمده است. تابه‌ی زر استعاره از خورشید است. وقت صفای زندگی کنایه از زمان شادی است.
۴۶ - ابـر چو پیـل هنـدوان آمـد و باد پیـل بان
دیمـه‌ روس طـبع را کشـته به پای زنـدگـی
واژگان: روس طبع: با طبع و خوی و سرشت روس، سرد و سوزان. (فرهنگ لغات)
معنی و مفهوم: ابرهای تیره و خاکستری رنگ بزرگ، همانند فیل‌های هندی آمده و فضای آسمان را پوشانده‌اند و باد مانند فیلبانی، این ابرها را هدایت می‌کند و به حرکت در می‌آورد. این ابرها دیماه سرد و خشک را که طبعی چون طبع سرزمین روس (سرد) دارد به پای زندگی کشته و قربانی کرده‌اند (هوا رو به گرمی می‌رود).
آرایه‌های ادبی: ابر را در رنگ خاکستری آن به فیل‌های هندی مانند کرده است و باد نیز به فیلبان تشبیه شده است. دی ماه در سردی و خشکی، به روس مانند شده است. کشته شدن دیمه‌ی روس طبع آرایه‌ی تشخیص دارد.
۴۷ - روز یکـم ز سـال نـو، جشـن سـکندر دوم
خـاک ز جمـره‌ی سـوم، کرده قضای زنـدگــی
واژگان: جمره‌ی سوم: سومین باد گرمی و بخار زمین در پایان زمستان. (فرهنگ لغات)توضیحات
معنی و مفهوم: در روز اول فروردین و آغاز سال نو، در جشن شاه اخستان، که در شکوه و شوکت اسکندر دوم است، خاک زمین با گرما و بخاری که در پایان زمستان از زمین برخاسته است، هر آن‌چه از زندگی که در سرمای زمستان از دستش رفته، قضا کرده و دوباره سرسبزی و طراوت زندگی را باز یافته است.
آرایه‌های ادبی: سکندر دوم استعاره از ممدوح خاقانی (اخستان) است. یک، دو و سه صنعت سیاقه العداد را به وجود آورده است.
توضیحات:
جمره‌ی سوم: جمره به معنی اخگر و پاره‌ی آتش است و از آن بخار و گرما خواسته شده است که در فرجام زمستان و ماه شباط در گاهشماری رومی یا سریانی، سه بار از زمین برمی‌خیزد، بار نخست در هفتم آن ماه که زمین بدان گرم می‌شود و بار دوم در چهاردهم آن که آب بدان گرمی می‌پذیرد و بار سوم که با فرو افتادن خرده‌های ماه، جبهه، زبره، صرفه، زمین و آب و گیاهان گرم می‌گردند عوام آن ها را نفس کشیدن زمین می‌گویند. (کزّازی، ۱۳۷۴: ۷۵۷)
۴۸ - شاه سکنـدر هدی، چشمه‌ی خضر رای او
بی ظلمات چشمه بین، زاده ز رای راستین
واژگان: ظلمات: قسمتی از زمین به شمال که به عقیده‌ی قدما بدان جا دائماً شب باشد و آب حیوان بدان جاست. (دهخدا) چشمه‌ی خضر: آب حیات، چشمه‌ی حیوان. (فرهنگ لغات)
معنی و مفهوم: ممدوح (اخستان) همچون اسکندر هدایت‌گر می‌باشد. رای وتدبیر او مانند چشمه‌ی آب حیات، زندگی بخش و جاودانه است. چشمه‌ی آب حیاتی که از رای و اندیشه‌ی درست و استوار او می‌زاید، ظلمات ندارد (بدون وجود ظلمات، آن چشمه‌ی آب حیات است) .
آرایه‌های ادبی: ممدوح به اسکندر مانند شده است. سکندر هدی استعاره‌ی مصرّحه از ممدوح است. رای و تدبیر ممدوح به صورت مجمل به چشمه‌ی حیوان تشبیه شده است. خضر و اسکندر و چشمه با هم تناسب دارند. در بیت تلمیح به ماجرای خضر و اسکندر و چشمه‌ی آب حیوان نیز وجود دارد.
بند پنجم:
کلمات قافیه: نوای ، صفای، قفای و …
حروف اصلی قافیه: ا
حرف روی: ا
حروف الحاقی: ی
ردیف: روی تو

یکی از انواع تعهداتی که در خصوص مبنا و ماهیت آن، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد، تعهدات طبیعی است؛ تعهداتی که برای متهعدٌله، قانوناً حق مطالبه نمیباشد، اما اگر متعهد به میل و اراده خود، این تعهد را ایفا نماید،دعوای استرداد او مسموع نخواهد بود.

با بهره گرفتن از مبانی فقهی، حقوقی و اقتصادی، می‌توان گفت قاعده منع دارا شدن بلاجهت یا منع اکل مال به باطل، بهترین تأسیس حقوقی است که مبنا و ماهیت تعهدات طبیعی را تبیین مینماید؛افزون بر این، دیون مشمول مرور زمان و قرارداد ارفاقی، دین انکار شده با سوگند،دین مشمول اعتبار قضیه محکومٌ بها و نفقه گذشته اقارب را می‌توان بهعنوان مصادیق عمده تعهدات طبیعی برشمرد. همچنین با لحاظ مقوله هزینه های اجتماعی، مقررات ماده ۲۶۶ قانون مدنی مبنی بر فقدان قابلیت استماع دعوای استرداد مدیونی که دین واقعی را پرداخت نموده است، بهعنوان منبع قانونی تعهدات طبیعی از حیث اقتصادی نیز کارآمد میباشد.
در همه مواردی که قانون، تعهدی را از بین رفته تلقی میکند و یا اصولاً معتقد به وجود آن نیست، به کمک این نهاد می‌توان راهی به سوی برقراری عدالت واقعی گشود.
د) فرضیات تحقیق
فرضیات پایان نامه حاضر به قرار زیر میباشد:
۱- در حقوق موضوعه ایران به تعهدات طبیعی پرداخته شده است.
۲- در فقه امامیه به تعهدات طبیعی پرداخته شده است.
۳- بین تعهدات طبیعی و تعهدات مدنی تفاوتهای فاحشی وجود دارد.
۴- بین تعهدات طبیعی و تعهدات مدنی تشابهاتی وجوددارد.
ه) اهداف و ضرورت تحقیق
همچنین این پایان نامه با اهدافی به شرح ذیل نگاشته شده است:
۱- بررسی تعهدات طبیعی در حقوق موضوعه ایران
۲- بررسی تعهدات طبیعی در فقه امامیه
۳- بررسی مبانی و مصادیق حقوقی تعهدات طبیعی
۴- مقایسه تعهدات طبیعی و تعهدات مدنی
قانون، وصیت شفاهی را نمیشناسد،دین مشمول مرور زمان و یا حاصل از امر مختومه را قابل مطالبه نمیداند، جبران خسارتی که مسئولیت عامل ورود زیان ثابت نشود ممکن نیست، وظیفه انفاق را بر عهده پدری که از شناسایی طفل طبیعی خود امتناع می نماید، ثابت نمیداند، حقی برای برادر یا خواهر محتاج، در برابر برادر یا خواهر بینیاز قائل نیست.در چنین وضعیتی اگر ورود قواعد و اوامر اخلاقی در قلمرو حقوق آزاد و بلامانع باشد، اجبار مدیون اینگونه دیون به پرداخت آسان مینماید.اما قلمرو عدالت، توسط قانون، رسماً محدود و معین شده است. اینجاست که باید به اهمیت نقش تعهد طبیعی در گسترش نفوذ اخلاق در حقوق و توسعه دامنه عدالت اعتراف کرد.بیتردید، بدون موافقت و تأیید افکار عمومی و وجدان جمعی، هیچ کوششی در این زمینه به ثمر نخواهد رسید.به همین لحاظ است که گفته شده:تعهد طبیعی وسیلهای است که با آن، عرف به تأثیرگذاری روی قانون مدون ادامه میدهد، البته به شرطی که مشروع بوده و مورد قبول افکار عمومی باشد.این تعهد که پیشینه آن به حقوق روم میرسد،مفهومی است مابین وظیفه اخلاقی و تعهد حقوقی که در هیچ متن قانونی تعریف نشده و تنها به ذکر ویژگی و آثار حقوقی آن اکتفا گردیده است.در حقوق ایران، ماده ۲۶۶ ق.م به پیروی از بند ۲ ماده ۱۲۳۵ ق.م فرانسه، مقرر میدارد:در مورد تعهداتی که برای متعهدٌله قانوناً حق مطالبه نمیباشد، اگر متعهد به میل خود آن را ایفا نماید دعوای استرداد او مسموع نخواهد بود.
بنابراین،تعهد(غیرقابل مطالبه)طبیعی،اولاً تعهداست و ثانیاً،درصورتپراختبه میل(آگاهانه)، غیرقابل استرداد میباشد. این خصوصیاتی است که در تعهد مدنی نیز دیده میشود.
و) روش تحقیق
این پایان نامه با هدف بررسی تعهدات طبیعی در حقوق موضوعه ایران و فقه امامیه و با بهره گرفتن از اطلاعات و داده های منابع و مآخذ موجود در رابطه با موضوع مورد بررسی گردآوری شده است. برای انجام این پژوهش ابتدا اطلاعات و داده های مربوط به بحث را از کتب، مقالات، پایاننامهها و سایتهای اینترنتی جمعآوری و سپس به تجزیه و تحلیل آنها پرداختهایم. تقسیم بندی این پایان نامه بدین نحو خواهد بود که کلیات در فصل اول،مبنای تعهدات طبیعی و بررسی رابطه ان با تعهدات اخلاقی و تعهدات مدنی در فصل دوم و جایگاه تعهدات طبیعی در حقوق موضوعه ایران و فقه امامیه در فصل سوم بحث شده است.
ز) ساماندهی تحقیق
با توجه به توصیفی بودن این تحقیق، روش بکار رفته در آن از نوع کتابخانه ای می‌باشد. در این روش پس از مطالعه‌ی کتب فقهی و حقوقی، مقالات و نشریات داخلی و خارجی، از نتایج آن ها فیش‌بردای و بکار گرفته شده است.
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱- مفهوم تعهدات طبیعی
تعهدات طبیعی؛تعهداتی قانونا غیرقابل مطالبهای هستند که در صورت پرداخت داوطلبانه و آگاهانه توسط مدیون، قابل استرداد نخواهد بود؛این تعهدات درسه ویژگی مشترک هستند؛تعهد بماهو تعهدهستند؛برای متعهدٌله، قانوناً حق مطالبه وجود ندارد و سرانجام این که دعوای استرداد مدیون، قابل استماع نیست.
درخصوص ماهیت تعهدات طبیعی میتوان گفت اینگونه تعهدات، نوعی تعهد قانونی به معنای اعم است که قانونگذار در راستای حمایت از قاعدهی منع دارا شدن بلاجهت، برای آن ضمانت اجرای حقوقی در نظر گرفته است (جوانمردی،۱۳۸۲، ص ۳۵)
پیش از تبیین مبنای حقوقی تعهدات طبیعی،از بررسی متون مختلف فقهی چنین نتیجه میشود که در این متون پیشینهی صریح ومستقیمی از موضوع تعهدات طبیعی نمیتوان یافت. با این وجود،چه بسا از برخی عناوین مشابه چون پرداخت دین از ناحیهی غیرمدیون بدون داشتن اذن در پرداخت (سنهوری، ۱۹۵۸؛ مکی عاملی، ۱۳۸۳). بتوان تعهدات طبیعی را تحلیل نمود.هر چند این مباحث در مبانی،ارکان و نتایج،تفاوتی آشکار با تعهدات طبیعی دارند؛ افزون بر این،دربرخی کتب فقهی مثالهایی آورده شده که درعین شباهت‌های مختصر به تعهدات طبیعی، نمی‌توان آن را ذیل این تعهدات بحث نمود. به عنوان نمونه گفته شده است:
اگر حربی مسلمان شود در حالیکه ذمه ی او مشغول به مهریه ی زوجه اش است و زوجه مسلمان نباشد،ذمهی او باقی است،اما حق مطالبه از زوج را ندارد (نجفی،۱۳۶۹، ص۵۵۴).
خلأ مباحث مربوط به تعهدات طبیعی درمنابع فقهی، چندان هم عجیب نیست؛زیرا این گونه تعهدات نوعی تأسیس حقوقی وارداتی از حقوق غرب است. به همین دلیل است که تا به امروز در حقوق ما در انزوا باقیمانده و تنها یک ماده از قانون مدنی را به خود اختصاص داده است. به بیان دیگر، بارزترین مصداق تعهدات طبیعی،دیون مشمول مرور زمان مسقط حق است که در فقه اسلامی جایگاهی ندارد؛حتی اندک آثار و نشانه های وجود آن نیز پس از انقلاب اسلامی توسط شورای نگهبان ازبین رفت (شورای نگهبان به موجب نظریه ی شماره ۷۲۵۷به تاریخ ۲۷/۱۱/۱۳۶۲ چنین مقرر نمومواد ۷۳۱ قانون ایین دادرسی مدنی به بعد در مورد مرور زمان در جلسه شورای نگهبان مطرح و بررسی قرار گرفت و به نظر اکثریت کل فقهای شورا مواد مزبور که مقرر می دارد پس از گذشتن مدتی (ده سال سه سال یک سال و غیره) دعوا در دادگاه شنیده نمیشود مخالف با موازین شرع تشخیص داده شد
هر چند که در جهان حقوق فقط تعهدات برخاسته از حقوق مدون قابلیت اجرا داشته و معتبرند ولی،در زندگی واقعی، تعهداتی وجود دارد که هیچ متن قانونی آن را پیش بینی نکرده و هیچ الزام حقوقی علیه متعهد آن وجود ندارد. امروزه، وجود این پدیده، در کنار تعهدات حقوقی شناخته شده و رخنه روزافزون آن در جهان حقوق حاکی از اهمیت بی تردید آنها و علت نفوذ گسترده آن،زیربنای اخلاقی آن است. هر چند که قواعد حقوق موضوعه، خالی از تأثیر اخلاق نیست و قانون گذار نیز سعی در هماهنگ کردن قلمرو حقوق موضوعه، خالی از تأثیر اخلاق نیست و قانون گذار نیز سعی در هماهنگ کردن قلمرو حقوق و عدالت دارد اما، در تمام مواردی که عدالت فردی فدای عدالت اجتماعی و مصالح دولت ها می شود، باید پذیرفت که این کوشش مقنّن چندان موفق نبوده است:عدالت همیشه جلوترازحقوق حرکت می کند.بنابراین، در جایی که برای حفظ مصالح اجتماعی، قواعد و مقررات قانونی باید بسته و مضیق بماندواز سوی دیگر، برای رعایت همین مصالح وحفظ نظم در روابط اجتماعی از ورود آزادانه مفاهیم اخلاقی به دنیای حقوق ممانعت می شود تا مرز بین این دو همیشه حفظ گردد، اهمیت نقش تعهدات طبیعی که با وظایف اخلاقی مبنای مشترکی دارند، روشن تر می گردد تا جایی که بعضی از حقوقدانان آن را، وسیله انتقال عدالتبه جهان حقوق نامیده اند.
ظاهر واژگان مادهی۲۶۶ مذکور، ممکن است خواننده را به سمت تعهدات مؤجل رهنمون سازد؛ گویی مقصود قانونگذار از تعهداتی که قانوناً برای متعهدله حق مطالبه نمیباشد، همان تعهدات مؤجل یا مدّتدار است؛ اما با تأمل بیشتر در مییابیم که تعهدات موضوع این ماده، تعهداتی غیر از تعهدات مؤجل‌اند؛ زیرا، هر چند اصل طلب،هم در تعهدات مؤجل و هم در تعهدات طبیعی وجود دارد؛ اما موضوع واجد اهمیت حق مطالبهاست؛ امری که در تعهدات مؤجل به طور موقت مفقود است، اما در تعهدات طبیعی اساساً وجود ندارد و این در حالی است که قانون مدنی که در بیان میباشد، به نحو مطلق از تعهداتی سخن گفته که برای متعهدٌله اساساً (و نه به طور موقت) حق مطالبهای متصور نیست.بنابراین، تعهدات مؤجل از شمول این ماده خروج موضوعی دارد.دیگر آنکه، مقررات مادهی ۲۶۶ قانون مدنی از حیث مسموع نبودن دعوای استرداد،نسبت به تعهدات موجل قابل اعمال نمیباشد.
۱-۲- مصادیق تعهدات طبیعی
هرچند با ارائه تعریفی نسبتاً جامع از تعهدات طبیعی تعیین مصادیق آن به سادگی امکان‌پذیرمی‌شود، اما ذکر مهم ترین مصادیق چنین تعهداتی مناسب است.
۱-۲-۱- دین مشمول مرور زمان
اگر چه با تصویب قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور مدنی،مقررات مواد ۷۳۱ و ۷۳۵ قانون آیین دادرسی مدنی سابق نسخ شد؛اما همچنان در برخی قوانین به ویژه مقررات حاکم بر اسناد تجاری مرور زمان هایی به رسمیت شناخته شده است (به عنوان نمونه ماده ۲۱۹ قانون تجارت در دعوای اشخاص ثالث علیه شرکا وارث آن ها راجع به معاملات شرکت، مرور زمان پنج ساله را پیش بینی نموده است،همچنین به موجب ماده ۳۱۸ قانون مزبور،مرورزمان دعوای تجاری راجع به برات –فته طلب و چک، ۵ سال از تاریخ صدور اعتراض نامه و یا آخرین تعقیب قضایی است). در هرمورد که به دلیل مشمول مرور زمان، تعهدی قابل مطالبه نباشد، با تحقق وضعیت موضوع ماده ۲۶۶ قانون مدنی،دیگر حق استرداد ان متصور نخواهد بود.
۱-۲-۲- دین انکار شده با سوگند
به موجب ماده ۱۳۲۵ قانون مدنی، هرگاه بستانکار به جهت فقدان دلیل، اثبات ادعای خود را منوط به اتیان سوگند از سوی مدیون نمایدومدیون نیز با سوگند کذب، برانکار خلاف واقع خود اصرار ورزد، این دین به صورت تعهد طبیعی برعهده مدیون باقی خواهد ماند.
۱-۲-۳- نفقه گذشته اقارب
به موجب ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی،نفقه اولاد برعهده پدر است؛همچنین طبق ماده ۱۲۰۰ این قانون، نفقه ابوین برعهده اولاد واولاد اولاد می باشد؛ با این وجود به موجب حکم ماده ۱۲۰۶ همین قانون،اقارب نسبی بر خلاف زوجه فقط نسبت به آتیه می‌توانند نفقه خود را مطالبه نمایندوحق مطالبه نفقه گذشته را ندارند.بر این اساس چنانچه منفق، نفقه گذشته اقارب مستحق را پرداخت نماید، دین طبیعی خود را ایفا کرده و حق استرداد آن را ندارد.
۱-۲-۴- دین مشمول قرارداد ارفاقی
در ماده ۴۸۹ قانون تجارت ایران در بیان آثار قرارداد ارفاقی آمده است:
همین که قرارداد ارفاقی تصدیق شد نسبت به طلبکار هایی که دراکثریت بوده اند یا ظرف ده روز پس از تصدیق، آن را امضاء کرده اند قطعی خواهد بود.ولی طلبکارانی که جزء اکثریت نبوده و قرارداد را هم امضاء نکرده اند می توانند سهم خود را موافق آنچه از دارایی تاجر به طلبکار هامیرسد دریافت کنند لیکن حق ندارند در آتیه از دارایی تاجر بقیه طلب خود را مطالبه کنند.
در این خصوص گفته شده است که تاجر ورشکسته پس از تحصیل قرار داد ارفاقی نیز تعهد بر پرداخت دین کامل خود را دارد و اگر چه آنچه را که طلبکاران به عنوان ارفاق بر او گذاشتهاند بپردازد، در واقع مانند این است که دین خود را می پردازد، نه بخشش است و نه ایفای ناروا که قابل استرداد باشد (کاتوزیان، ۱۳۸۵).
۱-۲-۴-۱- تعریف قرارداد ارفاقی
بعد از ورشکستگی و تشخیص مطالبات تاجر،هم خود تاجر و هم عضو ناظر می توانند درخواست انعقاد قرارداد ارفاقی کنند.این قرارداد برای ارفاق و کمک به تاجر است که بین طلبکارها و تاجر منعقد می شود.در صورت انعقاد قرارداد ارفاقی، دیگر دارایی تاجر تقسیم نمی شود و تاجر می تواند به تجارت خود ادامه دهد.
برای انعقاد قراردادارفاقی مثل سایر قراردادها، رضایت دو طرف شرط است و باید حتماً طلبکارها وتاجر ورشکسته با انعقاد آن موافق باشند، اما رضایت مدیر تصفیه و عضو ناظر شرط نیست و آنها فقط موضوع را عنوان می کنند.اما با این حال نیازی به رضایت تمام طلبکارها هم نیست، بلکه موافقت اکثریت آنان کافی میباشد.وقتی صحبت ازاکثریت میشود، باید مجمعی که مجمع طلبکارها نامیده میشود تشکیل و اکثریتِ نصفِ به علاوه یکِ طلبکارها از حیث تعداد که دارای سه چهارم مطالبات باشند، با انعقاد قرارداد ارفاقی موافق باشند.لذا باید توجه داشت که قرارداد ارفاقی بعد از تنظیم مطالبات منعقد میشود.بنابراین همانطور که در بالا آمد، برای منعقد شدن قرارداد ارفاقی نیاز به دواکثریت داریم:
۱- نصف به علاوه یک طلبکارها

۳-۶-۱-۴ ) آزمون هاسمن: ۱۴۲
۳-۶-۲ )آزمون معنی دار بودن مدل ۱۴۳
۳-۶-۳ ) آزمون معنی دار بودن متغیرهای تحقیق ۱۴۳
۳-۶-۴ ) آزمون های مربوط به مفروضات مدل رگرسیون خطی ۱۴۴
۳-۶-۴-۱ )فرض نرمال بودن توزیع متغیر ها و باقیمانده ها: ۱۴۴
۳-۶-۴-۲) فرض عدم وجود همخطی بین متغیرهای توضیحی: ۱۴۵
۳-۶-۴-۳ ) فرض مستقل بودن باقیمانده ها: ۱۴۵
۳-۶-۴-۴٫ )فرض همسانی واریانس باقیمانده ها: ۱۴۶
۳-۶-۵) تصمیم گیری برای رد یا پذیرش فرضیه ها ۱۴۷

۳-۷ )خلاصه فصل ۱۴۸
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌ها ۱۴۹
۴-۱ ) مقدمه ۱۵۰
۴-۲) آمار توصیفی متغیرهای تحقیق ۱۵۰
۴-۳ ) آزمون نرمال بودن توزیع متغیرهای وابسته تحقیق ۱۵۴
۴-۴ ) بررسی همبستگی میان متغیرهای تحقیق ۱۵۵
۴-۵ ) بررسی همخطی بین متغیرهای توضیحی تحقیق ۱۵۷
۴-۶ ) نتایج حاصل از آزمون فرضیه های تحقیق ۱۵۸
۴-۶-۱ ) نتایج حاصل از آزمون فرضیه اول تحقیق ۱۵۸
۴-۶-۲ ) نتایج حاصل از آزمون فرضیه دوم تحقیق ۱۶۱
۴-۷ ) خلاصه فصل ۱۶۴
فصل پنجم: نتیجه گیری ۱۶۵
۵-۱ )مقدمه ۱۶۶
۵-۲) خلاصه و نتیجه گیری ۱۶۶
۵-۲-۱ )نتایج حاصل از آزمون فرضیه اول ۱۶۸
۵-۲-۲) نتایج حاصل از آزمون فرضیه دوم تحقیق ۱۶۸
۵-۳ )پیشنهاد های تحقیق ۱۷۲
منابع و ماخذ ۱۷۳
پیوستها ۱۷۸
فهرست نگاره ها
نگاره ۳-۱) روند انتخاب نمونه آماری پژوهش ۱۲۴
نگاره ۳-۲) توزیع فراوانی شرکت های نمونه بر حسب صنعت ۱۲۶
نگاره ۳-۳) مدل مفهومی پژوهش ۱۲۸
نگاره ۴-۱) آمار توصیفی متغیرهای تحقیق ۱۵۱
نگاره ۴-۲) نتایج آزمون نرمال بودن توزیع متغیرهای وابسته تحقیق ۱۵۴
نگاره ۴-۳) نتایج آزمون نرمال بودن توزیع متغیرهای وابسته تحقیق بعد از فرایند نرمال سازی ۱۵۵
نگاره ۴-۴) ماتریس ضرایب همبستگی پیرسون بین متغیرهای تحقیق ۱۵۶
نگاره ۴-۵) نتایج آماره VIF برای هر یک از متغیرهای تحقیق ۱۵۸
نگاره ۴-۶ نتایج انتخاب الگو برای برآورد مدل (۱) تحقیق ۱۵۹
نگاره ۴-۷ نتایج برآورد مدل (۱) تحقیق ۱۶۰
نگاره ۴-۸ نتایج انتخاب الگو برای برآورد مدل (۲) تحقیق ۱۶۱
نگاره ۴-۹ نتایج برآورد مدل (۲) تحقیق ۱۶۲
فهرست نمودارها
نمودار ۴-۱) روند سالانه متوسط سود هر سهم شرکت های نمونه ۱۵۲
نمودار ۴-۲) روند متوسط بازده غیرعادی انباشته شرکت های نمونه ۱۵۳
نمودار ۴-۳) روند متوسط تفاوت سود حسابداری و مالیاتی شرکت های نمونه ۱۵۳

فصل اول:

کلیات طرح

شکل ۲-۶ خوشه‏بندی توافقی با بهره گرفتن از بردارهای جدید بدست می‏آید. π_i(x_j) شماره خوشه داده x_j در خوشه‏بندی i را مشخص می‏کند [۶۸].
لازم به ذکر است که روش‏های شباهت محور، روش‏های اطلاعات دوجانبه و روش‏های مدل ترکیبی به مسئله نظیر به نظیر بودن خوشه‏ها در خوشه‏بندی‏های مختلف توجهی ندارند. در حقیقت این روش‏ها به گونه‏ای عمل می‏کنند که نیازی به تعیین این تناظر وجود ندارد. این روش‏ها خوش‏هایی که دارای شماره یکسان و یا برچسب مشابه باشند را متناظر در نظر می‏گیرند. اما در اغلب روش‏های رأی محور، به مسئله تشخیص تناظر بین خوشه‏ها در خوشه‏بندی‏های مختلف به طور مستقیم پرداخته می‏شود [۶]. الگوریتم پیشنهادی در این پایان‏ نامه نیز یک روش رأی محور محسوب می‏گردد. در [۶۵،۷۱،۵۷] مسئله‏ی خوشه‏بندی توافقی به روش رأی گیری حل می‏شود. در رساله دکتری Ayad [6] چند الگوریتم خوشه‏بندی توافقی بر اساس روش رأی گیری ارائه شده است. در [۶۵] جهت ترکیب خوشه‏بندی‏ها الگوریتم PV^[98] ارائه شده است. روش ارائه شده در [۶۵]، مسئله‏ی تشخیص تناظر بین خوشه‏ها را با استفاده برچسب گذاری مجدد^[۹۹] آنها حل می‏کند. در [۷۱] روشی معرفی شده است که بر اساس آن داده به خوشه‏ای در خوشه‏بندی نهایی نسبت داده می‏شود که بیشترین رأی به آن داده شود. اگر تعداد خوشه‏های بدست آمده در خوشه‏بندی نهایی بیش از تعداد خوشه‏های مطلوب (یا تعیین شده توسط کاربر) باشد، خوشه‏های مشابه در هم ادغام می‏شوند.
در [۵۷] دو روش IVC^[100] و IPVC^[101] بر مبنای رأی گیری مطرح شده است. این دو روش در [۵۷] با یازده الگوریتم خوشه‏بندی توافقی مورد مقایسه قرار گرفته‏اند. نتایج این مقایسه بیانگر آنست که این روش‏ها و بویژه روش IVC از کارآیی مناسبی در ترکیب خوشه‏بندی‏ها برخوردارند. الگوریتم پیشنهادی در این پایان نامه بر اساس الگوریتم IVC عمل می‏کند. در حقیقت الگوریتم ارائه شده در این پایان نامه، نسخه بهبود یافته‏ای از IVC می‏باشد که خوشه‏بندی توافقی را به صورت وزنی انجام می‏دهد.
۲-۳-۵- روش‏های توافقی شباهت محور
در این بخش به ارائه جزئیات دقیق‏تری از روش‏های شباهت دو‏به‏دو (یا روش‏هایی که از ماتریس همبستگی استفاده می‏کنند) و روش‏های گراف محور می‏پردازیم.
شباهت دو‏به‏دو (ماتریس همبستگی)
ماتریس همبستگی، پایه و اساس روش‏های شباهت­ محور است. یکی از مزایای مهم استفاده از آن، عدم نیاز به تشخیص نظیر به نظیربودن خوشه‏ها در خوشه‏بندی‏های اولیه می‏باشد. استفاده از ماتریس همبستگی دارای معایبی نیز می‏باشد، اول اینکه پیچیدگی محاسباتی آن حداقل O(N²) است و دوم اینکه نگهداری این ماتریس به فضای زیادی نیاز دارد. از اینرو استفاده از ماتریس همبستگی برای مجموعه‏های داده‏ای بزرگ نامناسب است. همانطور که در قبل اشاره شد هر عنصر ماتریس همبستگی، نرخ تعداد خوشه‏بندی‏هایی است که یک جفت داده با هم در یک خوشه از آن خوشه‏بندی قرار گرفته‏اند. هر عنصر این ماتریس را می‏توان از رابطه‏ی (۲-۲) محاسبه نمود. در رابطه‏ی (۲-۲) یک تابع نشانگر^[۱۰۲] است که در صورت برقراری تساوی ۱ و در غیر اینصورت صفر بر می‏گرداند.

(۲-۲)

Gionis و همکارانش روشی را بر مبنای شباهت دو‏به‏دو پیشنهاد نموده‏اند. الگوریتم پیشنهادی آنها از نوع الگوریتم‏های تقسیم کننده است و به صورت بالا به پایین عمل می‏کند. الگوریتم ابتدا تمام اشیاء داده‏ را در یک خوشه قرار می‏دهد. سپس جفت داده‏هایی را که بیشترین فاصله را نسبت به هم دارند را می‏یابد و آنها را دو خوشه‏‏ی متفاوت قرار می‏دهد. این دو داده به عنوان مرکز خوشه‏های ایجاد شده در نظر گرفته می‏شوند. دیگر داده‏ها نیز بین این دو خوشه به خوشه‏ای نسبت داده می‏شوند که کمترین فاصله را با مرکز آن خوشه داشته باشند. به عبارت دیگر این گام‏ها در هر مرحله تکرار می‏شوند: ۱) ایجاد یک مرکز خوشه‏ی جدید که بیشترین فاصله را با مراکز خوشه‏های موجود دارد، ۲) تخصیص داده‏ها به خوشه‏ای که کمترین فاصله را با مرکز آن خوشه دارند. در انتهای هر مرحله، هزینه‏ی خوشه‏بندی جدید محاسبه می‏گردد. اگر هزینه‏ی آن کمتر از هزینه‏ی خوشه‏بندی قبلی (مرحله قبل) بود، الگوریتم ادامه می‏یابد. در غیر اینصورت خوشه‏بندی بدست آمده در مرحله قبل به عنوان خروجی الگوریتم ارائه می‏شود. پیچیدگی این الگوریتم O(MN²) برای ساخت ماتریس همبستگی و O(K²N) برای اجرای الگوریتم می‏باشد، که M تعداد خوشه‏بندی‏های اولیه، N تعداد داده‏ها و K تعداد خوشه‏ها در خوشه‏بندی نهایی است.
الگوریتم FC که در [۲۳] پیشنهاد شده است زمانی که اجتماع اولیه خوشه‏بندی شامل تعداد زیادی خوشه‏بندی باشد و همچنین مجموعه‏ی داده‏ها بزرگ باشد کارایی مناسبی در ترکیب خوشه‏بندی‏ها نخواهد داشت. البته اغلب روش‏هایی که از ماتریس همبستگی استفاده می‏کنند همانطور که پیشتر نیز به آن اشاره شد دارای مرتبه زمانی درجه دو می‏باشد که این مسئله در مجموعه‏های داده‏ای بزرگ می‏تواند مشکل ساز باشد. روش متداولی که به طور معمول جهت کاهش زمان اجرا به کار می‏رود، نمونه برداری^[۱۰۳] از داده‏ها می‏باشد. این کار باعث کاهش حجم داده‏ها می‏گردد اما می‏تواند کیفیت خوشه‏های تولید شده را نیز تحت تأثیر قرار دهد. از طرف دیگر نکته مثبت در الگوریتم پیشنهادی آنها این است که نیازی به تعیین تعداد خوشه‏ها در خوشه‏بندی نهایی نمی‏باشد. الگوریتم پیشنهادی آنها با توجه به هزینه‏ی محاسبه شده در انتهای هر تکرار متوقف شده و یا ادامه می‏یابد. در هر بار تکرار یک خوشه‏ی جدید تولید می‏شود بنابراین پس از پایان الگوریتم K خوشه بوجود آمده است که مقدار K از قبل تعیین نشده بود.
در [۷۳]، Fern و Brodley جهت ترکیب خوشه‏بندی‏ها از یک الگوریتم خوشه‏بندی تجمیع کننده (HAC) استفاده کرده‏اند. این الگوریتم به صورت پایین به بالا عمل می‏کند. ابتدا هر داده در یک خوشه‏ی مجزا قرار می‏گیرد. سپس با بهره گرفتن از ماتریس همبستگی، شبیه‏ترین خوشه‏ها پیدا شده و در هم ادغام می‏شوند. این فرایند تا زمانی تکرار می‏شود که تعداد خوشه‏های بدست آمده برابر تعداد خوشه‏ها مورد نظر شود. به عبارت دیگر این الگوریتم زمانی پایان می‏یابد که K خوشه باقی بماند. شباهت بین هر دو خوشه نیز از رابطه‏ی (۲-۳) محاسبه می‏گردد.

(۲-۳)

الگوریتم ارائه شده در [۷۳] جهت خوشه‏بندی مجموعه‏هایی با تعداد صفات خاصه (ابعاد) زیاد می‏باشد. در روش مطرح شده تصویر‏های تصادفی از داده‏ها انتخاب شده و سپس هر یک جهت تولید اجتماع اولیه خوشه‏بندی‏ها، خوشه‏بندی می‏شوند. یکی از مسائل موجود در روش آنها اینست که تعداد صفات خاصه‏ای که در هر تصویر انتخاب می‏شود، چقدر باشد. Fern و Broadly این تعداد را پنج در نظر گرفته‏اند. در الگوریتم پیشنهادی آنها تعداد خوشه‏ها نیز باید به عنوان پارامتر به الگوریتم ارسال گردد.
Fred وJain یک روش خوشه‏بندی انباشتگر مدرک (ٍEAC) را جهت ترکیب اجتماع خوشه‏بندی‏ها معرفی کرده‏اند. در روش آنها هر یک از خوشه‏بندی‏های اولیه به عنوان یک مدرک در نظر گرفته می‏شود. مقادیر ماتریس همبستگی با بهره گرفتن از نوعی مکانیزم رأی‏گیری (یا جمع آوری مدارک) بدست می‏آیند. خوشه‏بندی نهایی نیز با بهره گرفتن از یک الگوریتم تجمیع کننده‏ی سلسله مراتبی بر روی ماتریس همبستگی تولید می‏شود. تعداد مناسب خوشه‏ها، همانطور که در شکل ۲-۷ نشان داده شده است، بر مبنای دوره زندگی خوشه^[۱۰۴] تعیین می‏گردد. Fred وJain ، دوره زندگی K-خوشه را برحسب بازه‏ی مقادیر آستانه‏ای^[۱۰۵] بر روی نمودار درختی تعریف کرده‏اند، که در نهایت منجر به تعیین تعداد مناسب خوشه‏ها (K) می‏شود. دوره‏های زندگی ۲-خوشه، ۳-خوشه و ۴-خوشه در شکل ۲-۷ به ترتیب با l₂، l₃ و l₄ نشان داده شده است. به عنوان مثال، دوره‏ی زندگی ۳-خوشه، l₃=0.3600 است که از تفاضل بین مقادیر آستانه‏ای کمینه (۰٫۴) و بیشینه (۰٫۷۶) که سبب تشکیل سه خوشه شده است، محاسبه می‏گردد. با توجه به شکل ۲-۷ تعداد خوشه‏ها، ۳ در نظر گرفته می‏شود، زیرا بیشترین دوره زندگی (l₃) را ۳-خوشه دارا می‏باشد.
یکی از مزایای مهم الگوریتم ذکر شده، قابلیت تشخیص خوشه‏هایی با اشکال متفاوت و اندازه‏های مختلف است. چرا که بسیاری از الگوریتم‏های خوشه‏بندی، تنها قادر به یافتن خوشه‏هایی به شکل کروی و اندازه‏های برابر می‏باشند. الگوریتم EAC به صورت پیوند منفرد^[۱۰۶] (SL) میزان شباهت بین هر دو شئ داده را می‏یابد. اما جهت کاهش مرتبه زمانی و مکانی ایجاد ماتریس همبستگی، به جای نگهداری یک ماتریس N×N یک ماتریس تشابه N×P استفاده می‎شود که برای هر شئ داده، P نزدیکترین همسایه^[۱۰۷] محاسبه و نگهداری می‎شود. این عملکرد سبب می‏شود تا الگوریتم EAC برای مجموعه‏های داده‏ای بزرگ نیز کارآیی مناسبی داشته باشد.

شکل ۲-۷ نمودار درختی تولید شده با بهره گرفتن از الگوریتم خوشه‏بندی تجمیع کننده و ماتریس همبستگی. با توجه به نمودار درختی، دوره‏های زندگی خوشه‏ها عبارتند از: ۲-خوشه، l₂=0.18؛ ۳-خوشه، l₃=0.36؛ ۴-خوشه،l₄=0.14؛ ۵-خوشه،l₅=0.02. بیشترین دوره‏ی زندگی مربوط به ۳-خوشه می‏باشد. بنابراین تعداد خوشه‎ها سه در نظر گرفته می‏شود [۴۷].

گروه دوم از روحانیون کسانی بودند که از سادات محسوب نمی­شدند و جزو مردم عادی به شمار می­رفتند و با نام­های مُلّا، شیخ و آخوند شناخته می­شدند؛ مانند شیخ محمدباقر بهاری، شیخ علی شریعت­مدار، شیخ­ علی ثقه­الاسلا­م همدانی و آخوند ملاعلی همدانی که همگی بومی و همدانی بودند. از روحانیون مهاجر این گروه، نام شیخ محمدعلی دامغانی و شیخ محمدعلی خوانساری شناخته شده است.
روحانیون، از نفوذ و اعتبار خاصی برخوردار بوده، احکام شرعی و فقهی را در شهر جاری می­کردند؛ چنانکه شیخ محمدباقر بهاری حکم قصاص سید احمد را که مرتکب قتل عمد شده بود صادر نمود و دستور مزبور، بدون کوچک­ترین مخالفتی در میدان شهر اجرا شد(نجمی، ۲۵:۱۳۳۷).
به طور کلی روحانیون، اعم از سادات و غیر سادات، به دلیل ارتباط نزدیکی که با دولتیان، اشراف و اعیان از یک­سو و طبقات پایین مانند کشاورزان، کارگران و بازاریان از سوی دیگر داشتند، نقش واسطه و میانجی را ایفا می­کردند و در رویدادهای مهم، نقش زیادی داشتند. آنان در مقابل ظلم و تجاوز خوانین می­ایستادند و علاوه بر آن وظایف هدایت و ارشاد دینی را نیز بر عهده داشتند.
۲-۱۰- دهقانان و رعایا:
این طبقه، از پایین­ترین افراد اجتماع بوده که فاقد هرگونه حق و حقوق اجتماعی و مدنی بودند و به شدت استمثار می­شدند. آنان به­ عنوان زارع و دهقان، در مقابل دستمزد کم و ناچیز، در زمین­های اربابی کار می­کردند و یا اگر در زمین­های کوچک خود هم به کشاورزی می­پرداختند، در مقابل دریافت کمک­های اربابی که به آن­ها وابسته بودند، محصولاتشان– که عمدتاً به سبب شرایط آب و هوایی همدان، غلات بود نیز در کل به انبار اربابی برده می­شد.
هر چند کشاورزان و زارعان به همراه خانواده­های خود در زمین­های اربابی فعالیت می­کردند، اما همیشه در فقر و فلاکت و گرسنگی توأم با تعدی و اجحاف نمایندگان ارباب و مأموران حکومتی و حکومتیان می­زیستند و از هیچ امنیت مالی و جانی برخوردار نبودند؛ مخصوصاً با داشتن اربابان و خوانین مقتدری همچون قراگوزلوها، انواع تحقیر، کتک، شکنجه و هتک ناموس را تحمل می کردند. علاوه بر این مشکلات، آنان به املاک اربابی وابسته بوده، جزو دارایی خان محسوب می­شدند و بدون اجازه­ی شخص خان، حق نقل مکان و تغییر محل سکونت خود را نداشتند. از طرف دیگر، آنان ناگزیر به پرداخت انواع مالیات­های اربابی، همچون مالیات شاخ (دام)، بهره­ی مالکانه، بیگاری و غیره بودند(راوندی، ۱۳۶۴: ۶۹۶).
کارگران، برعکس کشاورزان، جمعیت زیادی نداشتند؛ زیرا فقدان صنایع و کارخانجات موجب شده بود که تعداد این گروه چندان چشم­گیر نباشد. فقط عده­ی قلیلی از آنان در بازار به عنوان کارگران دباغ­خانه و آهنگری و یا باربری مشغول به کار بودند. آنان از هرگونه امتیاز اجتماعی و حقوقی محروم بوده، چاره­ای جز تمکین نداشتند.
این طبقه، به دلیل نداشتن توان مالی و استقلال رأی، از تحصیل نیز بی­بهره بودند. ظاهراً چنین مقدر بود که آن­ها نسل به نسل به طور موروثی کارگرزاده و نوکر خوانین و اشراف و اعیان باشند؛ بدون این­ که از ارج و منزلتی برخوردار باشند.
۲-۱۱- اقلیت­های مذهبی:
در کنار طبقات اجتماعی شهر، گروه و جمعیتی دیده می­شد که به عنوان اقلیت مذهبی معرفی شده بودند. در سال ۱۳۲۴ق، شهر همدان دارای ۲۰ هزار خانه و ۱۰۰ هزار نفر جمعیت بود که از این تعداد، ۲هزار نفر آنان یهودی و هشتصد نفر ارمنی بودند(ظهیرالدوله، ۱۳۶۷: ۸۸).
یهودیان، پرجمعیت­ترین اقلیت مذهبی همدان بودند و به همین سبب، برای خود دارای راسته بازار جدا به نام راسته یهودی­ها، محله­ و سرا، حمام و مدرسه­ی جداگانه و مستقل بودند. اکثریت آنان مثل یهودیان دیگر جهان در جست وجوی مشاغل راحت و پردرآمدتری بودند که متضمن تلاش و مسئولیت زیادی نباشند؛ از قبیل طلا­سازیی، عتیقه و جواهرفروشی، رَمالی، بزازی و خرازی. علاوه بر این، اکثر قریب به اتفاق پزشک یا حکیم باشی­های همدان از یهودیان بودند که یا مطب رسمی داشتند یا در منزل به مداوای ابتدایی می­پرداختند و یا به صورت دوره­گرد در میان کوچه و بازار راه می­افتادند و تعداد اندکی هم سوار بر الاغ رهسپار روستاها می­شدند(اذکایی، ۱۳۶۷: ۲۶۷).

جمعیت یهودیان روز به روز رو به افزایش بود؛ چنانکه در سال ۱۳۲۸ق، جمعیت آنان بالغ بر هشت هزار نفر می­شد، یهودیان با مسلمانان روابط چندان صمیمانه­ و دوستانه­ای نداشتند و مسلمانان همدان به شدت از آنان کناره­گیری می­کردند و جز در موارد درمانی و داد و ستد، هرگز معاشرت و اُلفتی با آنان نداشتند؛ حتی گاهی اوقات بر سر مسائل عقیدتی(مذهبی) رو در روی هم قرار می­گرفتند و کار به نزاع می­کشید(لویی، ۱۳۳۹: ۸۴۰).
نمونه­ بارز این برخورد، دستور آخوند ملا عبدالله بروجردی به یهودیان مبنی بر دوختن یک تکه پارچه بر لباس خود بود (یا به قول همدانی­ها وصله­ی جودی) تا از مسلمین متمایز باشند. این دستور موجب درگیری و اغتشاش شد و حمایت سیف­الدوله، حاکم وقت همدان، ۱۳۱۰ق، از یهودیان سبب گردید که مردم از ملاعبدالله حمایت ننمایند و حتی به دارالحکومه حمله و آنجا را غارت کنند، حاکم مزبور نیز در این جریان ناگزیر از ترک شهر شد. این غائله با وساطت میرزا حسن آشتیانی و نامه­نگاری وی با دربار خاتمه یافت(صفائی، ۱۳۴۵: ۲۰).
از اقلیت­های دیگر ساکن همدان، ارامنه بودند که به دلیل صداقت و درست­کاری، در بین مردم مسلمان همدان محبوبیت و احترام خاصی داشتند و هیچ­گاه دیده نشد که مسلمان­ها نسبت به آن­ها کینه و عداوتی از خود بروز دهند و به آزارشان بپردازند. در نتیجه، آنان در کنار مسلمانان با استقلال و احترام تمام به زندگی خود ادامه می­دادند. آن­ها حتی در به جای آوردن مراسم مذهبی و سنت­هایشان آزاد و دارای کلیسا بودند. تا جایی که کلیسای ارامنه واقع در جنب تپه مصلی، یکی از ابنیه­ی تاریخی و با شکوه همدان محسوب می­گردد(قرگوزلو،۱۳۷۳: ۲۳).
کار ارامنه­ی همدان، اغلب تجارت، مشروب سازی و مشروب فروشی، عکاسی، جواهر و عتیقه فروشی و کارهایی از این قبیل بود. محل سکونت آنان نیز اغلب نزدیک همدان قریه­ی شورین بود(شوشتری علوی، ۱۳۷۷: ۱۰۰). علاوه بر این موارد باید از فرقه­ی شیخیه یاد کرد که در استنباط مسائل فقهی، جزو اخباریون و با اجتهاد از طریق اصول فقه مخالف بودند.
رهبر فرقه­ی مذکور در همدان شخصی بود به نام شیخ محمدباقر بن محمدجعفر اصفهانی که در شهر مزبور اقامت داشت و به قراء و قصبات (روستاهی دور و نزدیک) برای تبلیغ، مبلّغ اعزام می­نمود. این کار، موجب واکنش مسلمانان همدان گردید و به درگیری و شورش انجامید و سبب شکل گیری واقعه­ی شیخیه در زمان مظفرالدین شاه در سال ۱۳۱۵ق، در همدان گردید(سند شماره ۱۱۲۲۸- ق مؤسسه­ی مطالعات تاریخ معاصر همدان).
هنوز چند صباحی از فعالیت شیخیه و واقعه­ی سال ۱۳۱۵ق، نگذشته بود که بهائیان (پیروان محمدعلی باب) در همدان نفوذ کرده، شروع به فعالیت نمودند و در راستای گسترش عقاید خود اقدام به برپایی جلسات و اعزام مبلغ به اطراف کردند. به دنبال اقدامات و فعالیت­های این فرقه، مرحوم حجه­الاسلام سیدعباس موسوی، معروف به داعی­الاسلام (۱۲۸۵-۱۳۹۲ق) مصمم به بر خورد با این حرکت فرهنگی بیگانه در همدان شد. وی با تشکیل جلسات متعدد با حضور علمای وقت همدان، مجلسی تشکیل داد که به مجلس دعوت اسلامی معروف گشت و با اساس­نامه و مرام­نامه­ی مدون، برخورد فرهنگی لازم با این تهاجم را پایه­ریزی کرد.
تأسیس این مجلس در ۱۷ ربیع­الاول ۱۳۲۴ق، صورت گرفت. در ابتدای مرام­نامه­ی آن آیه­ی معروف «ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن^[۲]» آمده بود.
این مجلس که با ۱۶ عضو رسمی و دائمی از میان علما تشکیل شده بود، با انجام امور خیریه و کمک به محرومان و مستمندان در همدان به مقابله با تبلیغات ضد اسلامی به ویژه مروجان بهائیت می­پرداخت، مجلس نامبرده از چنان تأثیر فرهنگی برخوردار بود که «شوقی افندی»، سرکرده­ی بهائیان، طی فرمانی، شرکت بهائیان در این مجلس و مناظره و مباحثه آنان با داعی­الاسلام را تحریم نمود: «الیوم به عموم مؤمنین به بهاء­الله اعلام و اخطار می­ شود که رفتن به مجلس دعوت اسلام و مباحثه با شخص داعی­الاسلام از این تاریخ حرام است»(هزاوه­ای، ۱۳۷۵: ۶۰-۶۱).
داعی­الاسلام، علاوه بر تأسیس مجلس مذکور، دو کتاب به نام­های «در ردّ طبیعیون» و «ردّ مذاهب غیر اسلامی» نوشت و در آن­ها آگاهی­ های لازم را به جامعه منتقل کرد و توانست از انحراف بسیاری از جوانان آن روزگار جلوگیری نماید. در کنار اقلیت­های مذکور، باید از میسیونرهای آمریکایی و اتباع انگلیسی و آلمانی نیز در سطح محدودتری یاد کرد.
۲-۱۲- اوضاع فرهنگی:
قبل از انقلاب مشروطه، فعالیت­ها و مراکز آموزشی همدان، منحصر به چند مکتب­خانه و مدرسه­ی علمیه­ی قدیمی می­شد و از نهادهای آموزشی جدید دیگر، نشریات، چاپخانه­ها، قرائت­خانه­ها و کتابخانه­ های مدرن، خبری نبود. در این شهر، هر محله و کوی دارای یک مکتب­خانه بود که در آن ملاباجی و آقاملا (آملا) به دختران و پسران درس می­دادند(هزاوه­ای، ۱۳۷۵: ۶۶).
تشکیل مکتب خانه­ها اصلاً نیازی به داشتن جواز یا مدارک و گواهی­نامه تحصیلی و صدور تأییدیه و صلاحیت و غیره از سوی مقامات صلاحیت­دار نداشت و فقط کافی بود که یک نفر نسبتاً باسواد، اتاقی از اتاق­های منزل یا محل دیگری را به صورت مکتب­خانه درآورد و در آنجا به مکتب­داری بپردازد؛ برای نمونه در یکی از محلات قدیمی شهر، یک نفر زن میان­سال معروف به ملاباجی یکی از دکان­های همکف بازارچه را تبدیل به مکتب­خانه کرده، در همانجا به تدریس می­پرداخت(نیازی، ۱۳۷۴: ۴۲).
علاوه بر سهولت راه ­اندازی مکتب­خانه از جانب معلم و آموزگار، ورود شاگرد و تحصیل آنان در این مکان­ها هم به راحتی صورت می­گرفت و شرایط خاصی برای ثبت ­نام و ورود به این مکتب­خانه­ها، مثل مدارس امروزی، وجود نداشت. تنها شرط قبولی و نام­نویسی داشتن یک جلد عم­جزء^[۳]، یک عدد دوات مرکب، یک قلم، مداد و به همراه خود بردن یک عدد قایچه برای نشستن بر روی آن در داخل مکتب­خانه بود. در این مکان­ها، قرآن، بوستان سعدی، دیوان حافظ، شاهنامه­ی فردوسی، کلیله و دمنه، صرف و نحو و کتب تاریخی و دینی آموزش داده می­شد(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۳۶۶).
از مراکز دیگر تعلیم و تربیت، مدارس علمیه­ی قدیم شهر بودند که در آن، طلاب و دانشجویان علوم دینی و معارف اسلامی به تحصیل می­پرداختند. این مدارس نسبت به مکتب­خانه از جنبه­ عمومی کمتری برخوردار بودند و عبارت بودند از مدرسه­ی علمیه­ی زنگنه، مدرسه­ی علمیه­ی آخوند و مدرسه­ی علمیه­ی دامغانی؛ علاوه بر مراکز نامبرده، بعضی از خانواده­ها که از مکنت مالی خوبی برخوردار بودند، برای تحصیل فرزندان خود، معلم سرخانه می­گرفتند تا در خانه مشغول تحصیل شوند(نیازی، ۱۳۷۹: ۴۲-۴۵).
از جمله­ این گروه می­توان از خوانین قراگوزلو نام برد. در این میان، مردم محروم و روستایی در فقر و فلاکت می­زیسته­اند و با تحصیل و فرهنگ بیگانه بودند؛ چرا که آنچه برای آن­ها اهمیت ویژه­ای داشت، به دست آوردن لقمه­ای نان بود تا شاید بتوانند زندگی روزه­مره­ی خود را بگذرانند.
بیشتر مدارس نوین همدان، پس از انقلاب مشروطه با همّت برخی از فرهنگیان و روشنفکران همدانی و جمعی از بیگانگان در این منطقه شکل گرفت؛ که می­توان آن­ها را به به دو نوع تقسیم نمود:
۲-۱۳- مدارس همدان در دوره­ قاجار:
۲-۱۳-۱- مدارس خارجی همدان در دوره­ قاجار
مدارس خارجی آن­ دسته از مدارس نوینی بودند که توسط مأمورین فرهنگی و سیاسی و یا مبلغان و میسیونرهای خارجی در همدان ایجاد گردید؛ همچون مدارس آمریکایی­ها در همدان که توسط میسیونرها و مبلغان آمریکایی شکل گرفت.
این نوع از مدارس و فعالیت­ها مربوط به آمریکاییان بود و کشورهای بیگانه دیگر و مأمورین آن­ها نقش چندانی در این فعالیت­ها نداشتند. انگلیس و روس و به دنبال آن­ها عثمانی، بیشتر در پی فعالیت­های سیاسی، اقتصادی و نظامی در منطقه بودند و در شهر اقدام به ایجاد کنسول­گری، پایگاه نظامی و بانک شاهنشائی و استقراضی می­نمودند و به دنبال فعالیت­های فرهنگی و آموزشی در قالب ایجاد مدرسه و مراکز آموزشی نبودند.
البته ایجاد مدارس توسط خارجیان- به­خصوص میسیونرها و مبلغان آمریکایی- هدف تبلیغی سیاسی و مذهبی داشت. آن­ها می­کوشیدند تا محصلین و مخاطبین خود را به سوی اهداف و برنامه ­های خود متمایل نمایند و جالب­تر این­که در مقابل مدارس ایرانی، این مدارس و مدارس اقلیت­های مذهبی، پیشگامان مدارس نوین همدان به ­شمار می­رفتند(فروتن، ۱۳۹۰: ۷۱).
علاوه بر این، از ویژگی­های دیگر این نوع مدارس، داشتن تشکیلات منظم و مرتب و گسترده با برنامه ­های مشخص، امکانات وسیع و کلاس­های فوق برنامه عمر و دوام طولانی در عرصه فعالیت، امکانات و تسهیلات مادی فراوان، ارائه­ خدمات رایگان آموزشی و بهداشتی و حتی کمک­های بلاعوض مالی به خانواده­های محصلین و ساکنان شهر، ایجاد مراکز دیگر در کنار مراکز آموزشی و جلب جمعیت زیاد محصلین و جمعیت شهر را می­توان ذکر نمود(فروتن،۱۳۹۰: ۴۵).
۲-۱۳-۲- مدارس داخلی همدان در دوره­ قاجار:
مدارس داخلی مدارسی بودند که توسط ایرانیان تشکیل شدند که شامل مدارس مسلمانان و اقلیت­های مذهبی ساکن در همدان می­گردید. این مدارس به سه دسته تقسیم می­شدند:
الف) مدارس اقلیت­های مذهبی.
ب) مدارس دولتی.
ج) مدارس ملی (غیر دولتی).
مدارس اقلیت­های مذهبی اولین مراکزی بودند که به سبک جدید در همدان تأسیس شدند. این مدارس، تنها به محصلین و دانش ­آموزان اقلیت­های مذهبی اختصاص داشت، اما به تدریج، با رشد و پا گرفتن آن­ها، استقبال مسلمانان شهر از این مدارس بیشتر شد و محصلین و دانش ­آموزان مسلمانان هم توانستند در این مدارس به تحصیل بپردازند. این استقبال از مدارس اقلیت­های مذهبی، بیشتر از سوی متمولین (ثروتمندان)، ملاکین و بزرگان شهر بود و طبقه­ی متوسط و پایین چندان روی خوش به این مراکز از خود نشان نمی­دادند.
بعدها ارمنی­ها نیز برای خود مدارسی دایر کردند؛ اما با توجه به تعداد زیاد یهودیان در این شهر، مدارس یهودیان از اعتبار بیشتری برخوردار بود. در عین حال، مدارس ارمنی شرایط آسان­تری را برای جذب شاگردان مسلمان اعلام می­کردند؛ از این رو استقبال مردم شهر از مدارس ارمنی­ها بیش از یهودی­ها بوده است.
قدیمی­ترین و مهم­ترین مدرسه­ی همدان متعلق به یهودیان است، چنانکه مدرسه­ی آلیانس یا اتحاد، در سال ۱۸۶۰م/۱۲۷۷ش، توسط یهودیان تأسیس شد یهودیان همدان به ‌خاطر تراکم جمعیت دارای مدارس مذهبی، کنیسه‌ها و راسته‌ای به نام خود در بازار شهر بودند(سالنامه­ی دبیرستان پهلوی، ۱۳۲۵-۲۶: ۸-۱۳).
مدارس دولتی مدارسی بودند که توسط حکومتیان در همدان ایجاد گردیدند. تعداد این مدارس به نسبت مدارس ملی و غیر دولتی، در سطح پائینی بود و حکومت و حکومتیان همدان در ابتدا چندان حُسن ظنی نسبت به این مدارس و مراکز از خود نشان نمی­دادند. به همین دلیل، فعالیت جدی و خاصی در ایجاد چنین مراکزی از سوی آن­ها صورت نگرفت. این نوع مدارس معمولاً با آمدن یک حکمران ترقی­خواه و متمایل با این گونه فعالیت­ها رونق و توسعه می­یافت و با رفتن او از صدرات شهر، فعالیت در این زمینه نیز به فراموشی سپرده می­شد.
مدارس ملی (غیردولتی) مدارسی بودند که توسط فرهنگیان، آزادی­خواهان و تحصیل کردگان همدانی و یا به عبارتی افراد حقیقی تأسیس شدند. از جمله­ این مدارس می­توان از مدرسه­ی علمی شرافت به مدیریت شیخ میرزا محب­علی قراگوزلو (۱۲۵۲-۱۳۱۷ش)، یکی از روحانیون فرهنگی­، یاد کرد (سالنامه­ی دبیرستان پهلوی همدان، ۱۳۲۵-۲۶: ۱۴).
با گسترش مدارس دولتی و ملّی، کم کم از اعتبار مدارس خارجی­ها و اقلیت­های دینی کاسته شد. زیرا مردم ترجیح می­دادند فرزندانشان در یک مدرسه­ی ایرانی تحصیل نمایند.
۲-۱۴- اوضاع اقتصادی:
اوضاع اقتصادی هر ناحیه و منطقه­ای، به موقعیت جغرافیایی و سوق­الجیشی و نیز آب­ و هوایی آن منطقه بستگی دارد. منطقه­ همدان، با توجه به اوضاع جوی مساعد، از کشاورزی خوبی برخوردار است و در کنار آن، دامپروری و پرورش طیور نیز رواج دارد. اقتصاد منطقه و شهر، علاوه بر کشاورزی، بیشتر بر پایه­ تجارت و داد و ستد در سطح گسترده و وسیعی است(سالنامه­ی دبیرستان پهلوی همدان، ۱۳۲۵-۲۶: ۸).
در قدیم، حدود ۷۰ درصد از جمعیت ساکن در منطقه، بخصوص روستائیان و ساکنان اطراف شهر، به کشاورزی و زراعت مشغول بودند؛ اما خود کشاورزان از بهره چندانی برخوردار نبودند؛ چرا که زمین­های قابل کشت، در اختیار خوانین و ملاکین و زمین­داران بزرگ منطقه بود که به شیوه ارباب و رعیتی اداره و کنترل می­شد. از عمده­ترین محصولات کشاورزی منطقه می­توان از گندم، جو، ذرت، گردو، انگور، سیب، بادام، زردآلو، کشمش و سبزیجات یاد کرد.
همچنین در آن دوران از صنایع ماشینی و کارخانه­های بزرگ و مدرن خبری نبود، فقط چند کارگاه کوچک و قدیمی فرش­بافی، چرم­سازی، سفال­گری و پوست وجو داشت که بیشتر شامل صنایع دستی می­گردید(سالنامه­ی دبیرستان پهلوی همدان، ۱۳۲۵-۲۶: ۱۳). در این شهر بخش عمده­ی نیروهای کار، در قسمت تجارت و در بازار مشغول کار بودند. به سبب قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی غرب به شرق و مرکز ایران از لحاظ سیاسی و بر سر راه حمل کالا و کاروان­های تجاری و جاده ابریشم و ارتباط با دریای سیاه و طرابوزن از طریق تبریز، بصره و بغداد به ایران و هند، از لحاظ تجاری و بازرگانی این شهر به انبار مال­التجاره­ها و انبار ایران تبدیل گردیده بود.
هر کالا و کاروانی که قصد حرکت از این مسیر را داشت، ناچاراً موقتی یا دائمی، به اقامت در این شهر مجبور می­شد. کالاهای انگلیسی از راه بغداد و همدان به ایران و هند برده می­شد، کالاهایی که باید به انگلستان وارد می­شد نیز همین مسیر را طی می­کرد و از بغداد و بصره به وسیله­ کشتی به این کشور حمل می­گردید و مدت سی و پنج روز طول می­کشید تا این اجناس از طریق مسیر مذکور به مقصد برسد(هلن و فونتن، ۱۳۷۰: ۲۸).
کالاها و اجناس روسی نیز از طریق تبریز به همدان و شهرهای دیگر کشور آورده می­شد. البته حجم مبادلات و گستردگی آن، به امنیت راه ­ها و مناسب بودن راه ­ها، کم شدن راهزنان و شورشیان بستگی داشت. برای امنیت کاروان، یک نیروی نظامی- محلی به نام قره­سوران (به زبان ترکی، سیاهی پُرسان «نیروی اَمنیه سابق، نیروی انتظامی فعلی») مأمور حفظ راه ­ها و برقراری امنیت بود که اغلب این مأمورین عامل بی­نظمی و غارت می­شدند(مؤمن، ۱۳۸۲: ۳۶-۴۶).