بخش ۵ موافقت نامه تریپس پیرامون حق ثبت اختراع اختصاص یافته است که شامل ۸ ماده از ماده ۲۷ تا ۳۴ می باشد . این موافقت نامه به تعریفی واضح و روشن از اختراع و حق اختراع نپرداخته است . مستفاد از ماده ۲ این موافقت نامه که مقرر داشته است : در خصوص قسمت های ۲ ، ۳ و ۴ آن ، اعضا موارد ۱ تا ۱۲ و ۱۹ کنوانسیون پاریس ۱۹۶۷ را رعایت خواهند کرد . این کنوانسیون نیز تعریفی از اختراع ارائه نداده و در این زمینه ناقص می باشد . همچنین در بند ۴ ماده ۱ که به حق اختراع پرداخته هم تعریفی بیان نکرده و تنها به مصادیق حق اختراع اشاره نموده است : منظور از ورقه اختراع ، انواع مختلف ورقه های اختراع صنعتی است که قوانین کشورهای اتحادیه آن را شناخته باشند . مانند ورقه ها اختراع وارداتی و ورقه های اختراع تکمیلی و ورقه های اختراع و گواهی تامه های الحاقی و غیره .
با توجه به عدم تعریف در این موافقت نامه بنظر می رسد علت عدم بیان ، پیشرفت سریع علوم و تکنولوژی و گسترده شدن دایره شمول حوزه اختراع باشد ؛ و این موضوع بیانگر انعطاف قانون در ارائه تعریف اختراع باشد . « به منظور دستیابی به تعریف می توان از دو ویژگی یا عنصر استفاده کرد که در مجموع خصوصیت این دو ، حق اختراع را بازگو می کند . یکی عنصر مالکیت است و دیگری عنصری است که موضوع مالکیت می گردد. از آنجایی که موضوع مالکیت این نوع حق ناملموس و غیر مادی است ، لهذا می توان حق مالکیت فکری را به مالکیت بر این موضوع غیر مادی تعریف کرد . … بهترین مصداق این اسلوب تعاریفی است که سازمان جهانی مالکیت فکری ، آنکتاد[۲۴۶] و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه[۲۴۷] ارائه نموده اند ، می باشد . روی هم رفته حق اختراع به این صورت تعریف شده است : « حق اختراع حق لازم الا جرایی است که بر اساس آن ، دارنده اش قانوناً می تواند دیگران را برای مدت محدودی از استفاده ، ساخت و یا انتقال آن منع نماید . این اختیار را یک نهاد دولتی به عنوان حق شخصی که بتواند شرایط معینی را احراز نماید ، اعطا می کند ».[۲۴۸]
مبحث دوم : شرایط اختراع
گفتار نخست : درقوانین ایران
برای اینکه اختراع را بتوان در مراکز و سازمانهای صنعتی به ثبت رساند و آن را به جامعه ارائه داد ، قانونگذار شرایطی را پیش بینی نموده که این شرایط را می توان به دو دسته شرایط ماهوی و شکلی تقسیم بندی نمود :
الف ) شرایط ماهوی
برای شرایط ماهوی سه ویژگی را بر شمرده اند که عبارتنداز : جدید بودن[۲۴۹] ، ابتکاری بودن[۲۵۰] و کاربرد صنعتی داشتن[۲۵۱] .
الف – ۱ ) جدید بودن (تازگی داشتن) :
« منظور ازجدید بودن اختراع این است که اطلاعات مربوط به موضوع اختراع قبل از تاریخ تقاضای ثبت برای جامعه و یا حداقل بخشی از آن اعلان و افشاء نشده باشد ».[۲۵۲] « با اعلان و افشای اطلاعات مربوط به اختراع به نحوی که یک فرد متخصص، بالقوه توان اعمال واجرای آن اختراع را داشته باشد وصف تازگی اختراع زائل می شود و غیر قابل حمایت خواهدبود ».[۲۵۳] با این وصف دو وجه برای اختراع پیش بینی می شود : اول اینکه عدم فاش قبل از ثبت اختراع نباید صورت پذیرد دوم اینکه نباید به واسطه حق اختراع جامعه را از آنچه بدان در دسترس داشته باشد ، محروم نمود و آن را منحصر به شخص واحد نمود . « در حقوق ایران ، چنانچه از مواد ۲۶ و ۲۷ و ۳۷ بر می آید ، مقصود از جدید بودن ، افشاء نشدن اختراع قبل از تاریخ تقاضای ثبت آن است و الا اگر منظور قانونگذار را به صورت دیگری تفسیرکنیم ، اولاً : قید ابتکاری و جدید بودن در ماده ۲۷ همان قانون و درست یک ماده بعد از آن که قانونگذار قید جدید بودن اختراع را شرط دانسته ، امری زائد محسوب خواهد شد و ثانیاً : ابتکاری بودن اختراع صرف نظر از ذکر آن در ماده ۲۷ مذکوره از امور ذاتی و اصلی مفهوم اختراع است و موضوعی که فاقد ابتکار و تازگی باشد اختراع نامیده نمی شود ».[۲۵۴] در ماده ۲۷ که به بیان شرایط ثبت اختراع پرداخته است در بند ۲ آن به جدید بودن پرداخته و بیان می کند : « کشف هر وسیله جدید یا اعمال وسایل موجود به طریق جدید برای تحصیل یک نتیجه یا محصول صنعتی یا فلاحتی ». در تبصره ماده ۳۷ نیز تاکید بر این دارد که اختراع باید جدید باشد . در این تبصره مقرر شده است : « هر اختراع یا هرتکمیل اختراع موجودی که قبل از تاریخ تقاضای ثبت خواه در ایران و خواه در خارجه در نوشتجات یا نشریات که در دسترس عموم است شرح و یا نقشه آن منتشر شده و یا به مورد عمل یا استفاده گذارده شده باشد اختراع جدید محسوب می گردد ».
ماده ۲ قانون ثبت اختراعات ، طرحهای صنعتی و علایم تجاری هم اختراعی راقابل ثبت می داند که حاوی ابتکار جدید باشد . بر اساس همین ماده « ابتکار جدید عبارت است از آنچه که در فن یا صنعت قبلی[۲۵۵] وجود نداشته و برای دارنده مهارت عادی در فن مذکور معلوم و آشکار نباشد ».
قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای در ماده ۲ اشعار می دارد : «در صورت وجود شرایط قانون ثبت علائم و اختراعات ، نرم افزار به عنوان اختراع شناخته می شود ». علت حمایت قانون از نرم افزارها ابتکاری بودن و کاربرد های صنعتی است که از آنها نام برده می شود .
« علت اینکه قانونگذار شرط جدید بودن را در اختراعات مطرح نموده این است که اولاً : از انحصاری کردن معلومات و موضوعاتی که در دسترس عموم قرار دارند جلوگیری گردد . زیرا انحصاری کردن این موضوعات سبب می شود که مردم از دست یابی به آنها محروم شوند . ثانیا : مخترعین تلاش و فعالیت های خود را صرف ابداعات و نوآوری هایی نمایند که قبلاً در دسترس عموم نبوده و واقعاً جدید تلقی گردد . ثالثاً : با تعیین شرط جدید بودن برای فعالیت اختراعی ، سرمایه های انسانی و مادی به جهتی سوق داده می شود که واقعاً جدید بوده و بتواند در جهت توسعه اقتصادی کشورها نقش داشته باشد».[۲۵۶]
الف -۱) جدید بودن و تازگی داشتن
بند ( ه ) ماده ۴ به نکته ای اشاره نموده و آن عبارت است از اینکه فن یا صنعت قبلی عبارت از هر چیزی که در نقطه ای از جهان … مستفاد از این بند آنچه مشخص می شود این که باید تازگی را در معیار محدوده مکانی مشخص شود . بطور کلی برای اینکه معین شود اختراع در چه محدوده مکانی قرار گرفته است ، سه محدوده را برای آن منظور نموده اند .
الف ۱ ) تازگی محلی ( سرزمینی )
« منظور از تازگی محلی این است که استفاده قبلی از اختراع و دسترسی به اطلاعات و جزئیات مربوط به آن صرفاٌ در کشور مورد در خواست ثبت ، سبب نفی تازگی اختراع می شود . در این نوع از تازگی با هدف تشویق و حمایت از صنایع داخلی ، تازگی به قلمرو داخلی محدود شده است ؛ یعنی اختراع تنها کافی است که در سطح داخلی کشورها تازگی داشته باشد و افشای اطلاعات مربوط به آن و یا استفاده از آن در خارج از مرزهای داخلی هیچگونه خللی به وصف تازگی و اختراع وارد نمی کند ».[۲۵۷]
الف ۲ ) تازگی مطلق
« منظور از تازگی مطلق آن است که موضوع اختراع نباید در هیچ نقطه ای از جهان مورد استفاده قرار گرفته و یا به هر نحوی افشا شده باشد . در حال حاضر تمایل قانونگداران به پذیرش اصل تازگی مطلق و کنار گذاشتن تازگی سرزمینی یا محلی است . بنابر این نظریه ، اختراع بایستی در سطح جهان تازگی داشته باشد و افشای آن به هر وسیله و یا استفاده از آن به هر نحوی در هر نقطه ای از جهان موجب زایل شدن وصف تازگی اختراع خواهد شد . امری که با توجه به افزایش روز افزون وسایل ارتباطی و انعکاس سریع اطلاعات مربوط به هر نوع اختراعی شیوه ای مناسب بوده و در نتیجه تا حدودی مانع سوء استفاده فرصت طلبان در سایر نقا ط جهان خواهد شد ».[۲۵۸]
در قوانین ایران هم در قانون ثبت علائم واختراعات۱۳۱۰ و هم قانون جدید ۱۳۸۶ به این مهم تاکید داشته اند و اصل تازگی مطلق را مورد پذیرش قرار داده اند . در تبصره ماده ۳۷ قانون ثبت علائم مقرر شده است : هر اختراع یا هر تکمیل اختراع موجودی که قبل از تاریخ تقاضای ثبت خواه در ایران وخواه در خارجه در نوشتجات یا نشرباتی که در دسترس عموم است شرح و یا نقشه آن منتشر شده و یا به مورد عمل یا استفاده گذارده شده باشد اختراع جدید محسوب می شود .
الف ۳ ) تازگی نسبی
تعدادی ازکشورها از این نظام پیروی کرده اند که از جمله آنها هند، ژاپن وکانادا می باشد . « در تازگی نسبی ، در خصوص انتشار موضوع اختراع و استفاده از آن قائل به تفکیک شده اند و تنها در ارزیابی انتشار و افشای اسناد بررسی در سطح جهانی مورد توجه قرار می گیرد ؛ به عبارتی دیگر در این زمینه تازگی مطلق مبنا قرار گرفته لیکن در خصوص استفاده از اختراع قائل به نظام تازگی محلی بوده و معتقدند که استفاده از اختراع تنها زمانی زائل کننده وصف تازگی اختراع خواهد بود که در قلمرو داخلی کشور اتفاق افتاده باشد و استفاده قبلی آن در سایر کشورها موجب زوال وصف تازگی اختراع نمی شود . بدین ترتیب تازگی نسبی بدین معنا خواهد بود که استفاده قبلی اختراع درکشور مورد درخواست ثبت آن و وجود انتشاراتی در همان زمینه در هر نقطه ای از جهان موجب بی اعتباری وصف تازگی اختراع می شود .
زوال تازگی
طبیعتا ٌ همیشه نمی توان یک اختراع را تازه به حساب آورد و در قوانین زمانی برای آن پیش بینی شده است . در دو مورد تازگی اختراع پایان یافته تلقی می شود :
الف) هنگامی که اطلاعات مربوط به اختراع در دسترس عموم قرار گرفته به نحوی که هر شخص می تواند با بکارگیری اطلاعات حاصله ، مجدداً به خلق آن شی بپردازد . نحوه افشاء و انتشار و چگونگی حصول آن توسط اشخاص مهم نیست بلکه مهم این است که اطلاعات فوق در دسترس عموم قرار گرفته است و شرط تازگی را از اختراع زائل نماید .
« البته صرف اطلاع عموم از وجود اختراع به معنای نفی تازه بودن آن نیست بلکه باید شخص یا اشخاص مطلع با آگاهی از نحوه عملکرد اختراع ، آن را با توجه به نوع کاربرد آن در صنعت مورد استفاده قرار دهند ».[۲۵۹]
ب ) استفاده از اختراع قبل از تاریخ تقاضا یا در مواردی حق تقدم قبل از تاریخ حق تقدم است : از دیگر مواردی است که می توان برای زوال تازگی از اختراع ، بر شمرد . « استفاده از اختراع قبل از تاریخ تقاضا یا در مواردی حق تقدم قبل از تاریخ حق تقدم است. بنابراین اگر قبل از تاریخ تقاضای ثبت اختراع یا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم ، اختراع ادعایی مورد عمل و یا استفاده قرار گرفته باشد ، شرط تازگی اختراع از بین رفته و در نتیجه اختراع ویژگی و شرایط خود را برای ثبت از دست خواهد داد ».[۲۶۰]
زوال وصف تازگی در تبصره ماده ۳۷ قانون ثبت علائم و اختراعات مقرر شده است . در این ماده تصریح شده است : « هر اختراع یا هر تکمیل اختراع موجودی که قبل از تقاضای ثبت خواه در ایران و خواه در خارجه در نوشتجات یا نشریاتی که در دسترس عموم است شرح و یا نقشه آن منتشر شده و با به مورد عمل یا استفاده گذارده شده باشد اختراع جدید محسوب نمی گردد ».
بنابراین در مرحله اول خود مخترع است که باید اطلاعات اختراع خود را به صورت محرمانه حفظ نموده و آن را از دسترس دیگران خارج نماید. بی شک افراد بی شماری در جوامع مختلف به دنبال مطامع منفعت طلبانه خویش بوده و برای رسیدن به اهداف شوم اقتصادی خود ، از هیچ کاری ابا نخواهند نمود اما در مرحله دوم دولتها نیز با وضع قوانین مستحکم تر وپیشگیرانه در این راه همراه خوبی برای مخترعین خواهند بود.
بر اساس بند ( ه ) ماده ۴ قانون ثبت اختراعات ، طرح های صنعتی و علائم تجاری ، هر چیزی که در نقطه ای از جهان از طریق انتشار کتبی یا شفاهی یا از طریق استفاده عملی و یا هر طریق دیگر قبل از تقاضا و یا در موارد حق تقدم ناشی از اظهار نامه ثبت اختراع ، افشاء شده باشد را نمی توان به عنوان اختراع تلقی نمود. قابل ذکر است افشای اطلاعات بنابر قوانین ایران نباید در هیچ نقطه ای از جهان صورت پذیرفته باشد . ضمن اینکه باید توجه داشت که ایران دارای شرط تازگی مطلق می باشد .
استثنائات وارد بر زوال تازگی
الف) مهلت ارفاقی : مهلت ارفاقی مربوط به مواردی است که اقلامی که حاوی طرح هستند قبل از تسلیم تقاضا نامه فروخته شوند ، در نمایشگاه تجاری به نمایش گذارده شوند ، یا در یک کاتالوگ ، بروشور یا آگهی تبلیغاتی منتشر شوند . طی این دوره ، می توانید محصول خود را در بازار بفروشید بدون اینکه جدید بودن آن از بین برود و کماکان تقاضای ثبت آنرا تسلیم کنید.
در قانون۱۳۱۰ در باره مهلت ارفاقی مقرره ای وجود ندارد اما در قانون ثبت اختراعات ، طرحهای صنعتی وعلائم تجاری در بند (ه) ماده ۴ مقرر می دارد : « در صورتی که افشاء اختراع ظرف مدت ۶ ماه قبل از تاریخ تقاضا یا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم اختراع صورت گرفته باشد ، مانع ثبت نخواهد بود ». بنابر این بنظر می رسد مهلت ارفاقی استثنائی است برزوال تازگی اختراع. ماده ۲۶ آییننامه اجرایی قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری استفاده از مهلت ارفاقی مقرر در بند هـ ماده ۴ قانون از جمله ناظر بر موارد زیر است :
۱ - افشاء به دلیل یا در نتیجه سوء استفاده اشخاص ثالث یا ذیحق قبلی متقاضی انجام شده باشد؛
۲ - افشاء در نتیجه شرکت در یک نمایشگاه رسمی باشد که در این فرض متقاضی باید گواهی شرکت در این نمایشگاه را که به تأیید مسئولان ذیربط رسیده همراه با درج این مطلب که اختراع فقط در نمایشگاه مذکور به نمایش گذاشته شده است، ظرف ۳۰ روز از تاریخ تسلیم اظهارنامه به مرجع ثبت تسلیم نماید.
تبصره : منظور از نمایشگاه رسمی نمایشگاهیاست که توسط دولت یا ادارات ذیصلاح داخلی تشکیل میشود و یا توسط دولت یا اشخاص ذیصلاح در یک کشور عضو کنوانسیون پاریس و در سطح بینالمللی برگزار میگردد. در فرض اخیر گواهی مسؤولان ذیربط نمایشگاه رسمی باید به تأیید نمایندگیهای جمهوری اسلامی ایران رسیده باشد.
« افشای اختراع متقاضی یا ذیحق قبلی او ظرف مدت شش ماه قبل از تاریخ تقاضا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم موجب زوال تازگی اختراع نمی گردد . به عبارت دیگر ، اطلاق مقرره هر نوع افشایی را توسط مخترع یا ذیحق قبلی در بر می گیرد . بنابر این حتی اگر افشای اختراع توسط خود مخترع یا ذیحق قبلی در نتیجه بی تجربگی و غیره هم باشد در حیطه استثنائات زوال تازگی قرار خواهد گرفت ».[۲۶۱]
قانون ثبت اختراعات ، طرح های صنعتی و علائم تجاری از این ویزگی استفاده نموده که اجرای آن ، ساز و کارهای مناسب خود را می طلبد ، بر اساس آن مخترع می تواند حق تقدم خود را شش ماه قبل از ثبت اختراع نیز محفوظ دارد .
در جهان دو سیستم اول ثبت[۲۶۲] و اول اختراع[۲۶۳] وجود دارد ، در سیستم اول ثبت که بر گرفته از حقوق اروپایی است ، حق مخترع از زمان ثبت اختراع محفوظ است ، درحالی که در سیستم اول اختراع قبل از ثبت نیز یک مهلت ارفاقی سه تا دوازده ماهه را برای مخترع در نظر گرفته می شود . قانون فعلی با وجود قانون مصوب ۱۳۱۰ از این سیستم پیروی می کند.
ب ) ارائه اختراع در نمایشگاههای بین المللی : از دیگر استثنائات مترتب بر زوال تازگی ، ارائه اختراع در نمایشگاههای بین المللی است . این موضوع در قانون ثبت علائم و اختراعات و قانون ثبت اختراعات ۱۳۸۶ بصورت وضوح مطرح نگردیده است ، اما از آنجا که ایران از اعضای کنوانسیون پاریس محسوب می شود این کنوانسیون درماده ۱۱ مقرراتی را در این زمینه وضع نموده است . « کشورهای اتحادیه طبق مقررات و قوانین داخلی خود از اختراعات ، نمونه های اشیاء مصرفی ، طرحها و مدل های صنعتی و همچنین علائم صنعتی با تجارت که قابل صدور گواهینامه ثبت هستند و برای محصول در نمایشگاه های بین المللی رسمی یا نمایشگاه هایی که در سرزمین یکی از آن کشورها تشکیل شده و از رسمیت آن شناخته شده عرضه می شود موافقت به حمایت موقت آن خواهند کرد ».[۲۶۴] بر این اساس شرایط زیر می تواند این استثنا را بر زوال تازگی بوجود آورد :
۱- کشورها از مقررات و قوانین داخلی خود از اختراعات بهره ببرند .
۲- اختراعاتی قابل ارائه باشند که قابلیت ثبت را داشته باشند .
۳- در نمایشگاه های بین المللی به نمایش گذارده شوند .
۴- حمایت از آنها موقت خواهد بود . بر اساس بند ۲ ماده فوق حمایت موقت مهلت های مقرره در ماده ۴ را اضافه نخواهد کرد .
چنانچه بعداٌ حق تقدم مورد ادعا قرار گیرد اداره صالح ثبت هر کشور می تواند ابتدای مهلت را از تاریخ ورود محصول به نمایشگاه احتساب کند .
« از آنجا که ماده ۹ قانون مدنی صراحت بر این دارد که مفاد معاهدات بین المللی که ایران به آن الحاق شده است در حکم قانون داخلی را دارا می باشد ، برای رفع هر گونه شبه ، ضروری به نظر می رسد که اطلاق قسمت اخیر بند (ه) ماده ۴ قانون ۱۳۸۶ ، اختراعات نمایش داده شده در نمایشگاه های بین المللی را شامل گردیده و بنابر این می توان نتیجه گرفت که قانونگذار از روش دوم مذکور در فوق ، برای حمایت از اختراعات نمایش داده شده در نمایشگاه های بین المللی ، استفاده کرده اند که اقدامی مناسب به نظر می رسد ».[۲۶۵]
ب ) ابتکاری بودن اختراع
اختراع باید علاوه بر نو بودن ارتقاء قابل توجهی را در حیطه خود موجب شود ؛ بطوری که استنتاج آن توسط فردی با دانش متوسط در آن زمینه امری بدیهی محسوب نشود . به عبارت دیگر راه حل فنی را که اختراع برای حل مشکل پیشنهاد می کند باید نسبت به سایر راه حل های احتمالی موجود ، مزیت قابل توجهی داشته باشد . در واقع اختراع باید بتواند در حیطه خود مشکلی را از مشکلات موجود که هنوز راه حلی ندارند ، حل نماید تا دارای گام ابتکاری باشد . « هر چند وصف ابتکاری بودن به عنوان شرط لازم به جهت حمایت از اختراعات ذکر گردیده است ، اما از آنجا که هیچ گونه محدودیت کمی در خصوص میزان خلاقیت و ابتکاری بودن یک اختراع تعیین نگردیده است ، لذا یک اختراع ممکن است بسیار ساده باشد ، لیکن بدیهی و معمولی تلقی نشود ».[۲۶۶]
ﻧﮕﺎرش ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﮋوهشی در مورد آثار حقوقی الحاق ایران به موافقت نامه تریپس- فایل ۲۵