در این روش، ابتدا به عملکرد ژنوتیپها در محیطهای مختلف رتبه میدهیم، به طوری که به کمترین عملکرد ژنوتیپ در هر محیط رتبهی یک و به مقدار بیشترِ عملکرد ژنوتیپ در هر محیط بیشترین رتبه داده میشود، سپس برای هر ژنوتیپ در سرتاسر محیطها، میانگین رتبه و انحراف معیار رتبه محاسبه میگردد؛ به این صورت که میانگین رتبه ها را محاسبه نموده، واریانس هر ردیف را به دست میآوریم، جذر واریانس معادل انحراف معیار رتبه است، در نهایت مجموع انحراف معیار رتبه و میانگین رتبه معادل میانگین مجموع رتبه است. ژنوتیپهایی که دارای میانگین رتبهی کمتری هستند، پایدارترند و عملکرد بالاتری دارند (زارعی، ۱۳۸۵).
برای انجامِ تجزیّه پایداری از نرماَفزارهایِ SPSS 16، IRRISTAT، STATISTICA و MSTAT-C استفاده گردید، محاسبات شاخصهای پارامتری و ناپارامتری نیز با بهره گرفتن از فرمولهای مربوطه در محیطِ EXCEL صورت گرفت.
فصل چهارم
نتایج و بحث
۴-۱- نتایج حاصل از تجزیّه واریانس مرکّب عملکرد
در جدولِ ۴-۱ نتایجِ حاصل از تجزیّه واریانس مرکّب برای عملکرد دانه، مربوط به ۲۰ ژنوتیپ نخود مورد بررسی در هشت محیط، ارائه شده است. در این جدول اثر تیمار -که به اثر ژنوتیپ و محیط شکسته میشود- اثر بلوک و اثر متقابل ژنوتیپ در محیط آورده شده است. طبق نتایج به دست آمده اثر تیمار برای صفت عملکرد دانه در سطح یک درصد معنیدار شد که نشان میدهد، تیمارهای مورد بررسی دارای اختلاف معنیدار هستند.
همچنین اثر ژنوتیپ برای صفت عملکرد دانه در سطح احتمال پنج درصد معنیدار شد؛ این موضوع بیانگر وجود اختلاف معنیدار بین ژنوتیپها از لحاظ صفتِ عملکرد دانه میباشد.
اثر محیط نیز برای صفتِ عملکرد دانه دارای تفاوت معنیداری در سطح یک درصد شد که حاکی از وجود تفاوت بین محیطها بود. وجود اختلاف بین محیطها به علّت تفاوت در خصوصیّات شیمیایی و فیزیکی خاک، میزان بارندگی، درجه حرارت و به طور کلّی تفاوت در عوامل غیر قابلِ کنترلِ محیط بود. بنابراین با توجّه به این مسأله میتوان تجزیّه پایداری عملکرد دانه و بررسی واکنش این صفت به محیطهای متفاوت را انجام داد.
اثر متقابل ژنوتیپ در محیط برای عملکرد دانه در سطح یک درصد معنیدار شد. بنابراین ژنوتیپهای مورد مطالعه برای صفت مذکور در محیطهای مختلف سازگاری متفاوت دارند (جدول ۴-۱).
معنیدار بودن اثر متقابل بدان معناست که اثرات ژنوتیپها از محیطی به محیط دیگر فرق میکند و اگر اثر متقابل ژنوتیپ و محیط معنیدار نباشد، این مطلب لزوماً به آن معنا نیست که مقایسهی بین ژنوتیپها مستقل از محیط است (فرشادفر، ۱۳۷۷). فرشادفر و Shutka در سال ۲۰۰۳، طیّ تحقیقاتی به این نتیجه دست یافتند، با اینکه اثر متقابل ژنوتیپ در محیط برای صفت عملکرد دانه معنیدار بود، تخمین پایداری فنوتیپی برای این صفت مقدور نبود. استفاده از آزمونِ F در تجزیّه واریانس تنها تفاوتهای عمدهی بین ژنوتیپها را بیان میکند، بنابراین عدمِ معنیداری در جدول تجزیّه واریانس به این معنی نیست که تفاوت معنیداری بین ژنوتیپها برای صفت عملکرد دانه وجود ندارد؛ مقایسهی میانگینها برای این صفت، ژنوتیپها را در گروه های مختلف طبقهبندی میکند (فرشادفر و همکاران، ۲۰۰۸). نتایج فوق با نتایج یافته های فرشادفر و همکاران (۲۰۱۲)، یاقوتیپور و فرشادفر (۲۰۰۷) و ذالی و همکاران (۲۰۱۱)، کاملاً مطابقت داشت.
مقادیر میانگین مربعّات مربوط به ۲۰ ژنوتیپ نخود در هشت محیط موردِ بررسی به طور جداگانه در جدولِ ۴-۲ ارائه شده است. همان طور که پیشتر بیان شد مقادیر میانگین مربعّات ژنوتیپ و اثر متقابل ژنوتیپ در محیط در حالت کلّی دارای اختلاف معنیداری بود همچنین مقدارِ میانگین مربعّات ژنوتیپ در محیط (خطّی) نیز دارای اختلاف معنیداری در سطح یک درصد بود، در نتیجه میتوان اظهار نمود که تفاوتِ معنیدار ژنوتیپها نشان دهندهی تنوّع آنهاست. در واقع عملکرد دانهی ژنوتیپها با یک مدل خطّی قابل پیشبینی است، به عبارت دیگر این ژنوتیپها از نظرِ سازگاری، تفاوت ژنتیکی دارند (جدول ۴-۲). همچنین مقدار میانگین مربعّات ژنوتیپها در محیطهای مختلف، برای ژنوتیپهایِ شماره دو، چهار، هشت و ۱۷ در سطح یک درصد و برای ژنوتیپِ ۱۲ در سطح پنج درصد دارای اختلاف معنیداری شد. بنابراین میتوان گفت که ژنوتیپهای مذکور در محیطهای مختلف عملکرد متفاوتی دارند. بقیّهی ژنوتیپها تفاوت غیرمعنیداری در محیطها داشتند.
جدول ۴-۱: تجزیّه واریانس مرکّب صفت اندازه گیری شده (عملکرد دانه)
M.S. | S.S.% | S.S. | d.f | S.O.V. | |
**۲۲۷۱۶ | ۳۶۱۱۸۴۴ | ۱۵۹ | تیمار | ||
*۱۱۹۹۸ | ۳۱/۶ | ۲۲۷۹۶۲ | ۱۹ | ژنوتیپ | |
**۴۱۸۵۷۸ | ۱۲/۸۱ | ۲۹۳۰۰۴۹ | ۷ | محیط | |
n.s3890 | ۶۲۲۳۸ | ۱۶ | بلوک |