از تمام شب «دوعیجی» میچکید
باز شبهای مریوان بود و من
شعرم از جام اثیری مست شد
همچنان رودی که میپیوست شد…

(شورای شعر کنگره سرداران شهید سپاه استان تهران، ۱۳۷۷، ص ۸۱)
- رباعی و دوبیتی
رباعی و دوبیتی همچون قالبهای دیگر شعر، تحت تأثیر تحوّلات مربوط به جنگ قرار گرفت. «اگر چه پیش از این، مفاهیم عاشقانه و عارفانه در قالبهای مذکور سروده میشد، در این دوره مفاهیم سیاسی، اجتماعی جای موضوعات پیشین را گرفت.» (کاکایی، ۱۳۷۶، ص ۵) شاعران جنگ از این دو قالب برای بیان اندیشه های شاعرانه و لحظه های زودگذر شعری استفاده کردند و توانستند جوشش احساسات خویش را، در این ظرف بریزند.

«اندیشه دفاع قهرمانانه و نگاه شهادت طلبانه، روح غالب رباعی جنگ است. رباعیاتی که به موضوعاتی چون شهید و شهادت و دلتنگی و تحسر برای شهیدان پرداختهاند، از روحیهای حماسی ملهم از عناصر و باورداشتهای معنوی برخوردارند.» (میر جعفری، ۱۳۷۶، ص ۱۷۹) مانند:

صحرای خطر گام مرا میخواند
وقت خوش رفتن است هان گوش کنید

صهبای خطر گام مرا میخواند
از عرش کسی نام مرا میخواند
(حسینی، ۱۳۶۳، ص ۱۷۵)

شاعران جنگ در این دو قالب، به ویژه رباعی، به طور مستقیم و غیر مستقیم به انقلاب عاشورا، شخصیتها و فرهنگ آن میپردازند. «از ویژگیهای این دو قالب این است که کلمات مهجور و قدیمی و واژه های شکسته یا مخفف در آنها کمتر دیده میشود.» (میر جفعری، ۱۳۷۶، ص ۱۸۱) توجه به دوبیتیهای پیشین، گاه در شعر جنگ به افراط کشیده شده است. قزوه با زبانی در قالب دو بیتی از باباطاهر و فایز تقلید میکند و در توصیف شهید جاوید الاثری میگوید:

تنت خونی، لباست پاره پاره
نمیدونم کجایه قبرت امّا

خودت ماهی، دو چشمونت ستاره
الهی نور به قبرت بباره
(قزوه، ۱۳۷۴، ص ۴۷)

پیشروان این دو قالب،حسن حسینی و قیصرامین پور بودند و پس از آنان تقریباً تمامی شاعران از جمله حسین اسرافیلی، سلمان هراتی، نصرالله مردانی، سهیل محمودی، ایرج قنبری و محمدرضا عبدالملیکان دراین قالب اشعاری سرودند.
- قصیده
قصیده در شعر جنگ جلوهی خاصی ندارد و چندان مورد توجه قرار نگرفته است. «بیشتر کسانی که به قالب قصیده پرداختهاند ، دوره ی شاعری خود را پیش از انقلاب آغاز کردهاند و شعرای جوان کمتر به این قالب روی آوردند.» (میر جعفری، ۱۳۷۶، ص ۲۰۷)
«از میان شاعران معاصر، قصاید مهرداد اوستا ضمن حفظ قواعد قصیده، رویکردی تغزلی دارد و با
بهره وری از تعابیر شاعران غزل سرا به زبان خاص و ممتاز دست یافته است.» (ترابی، ۱۳۷۵، ص ۲۱۷) اوستا دراین گونه قصیدهها، با لحنی حماسی از عشق و حالت عاشق سخن میگوید:

خرامد چون بهار از کوهساران
چو آوای ملک در بزم ناهید
… الا ای اختر برج شهادت
به دلها چو کبوتر میزند پر

به طرف بوستان و مرغزاران
سرود رود و بانگ آبشاران
غلام بخت وجاهت شهریاران

شکل ۲-۲- مسیرهای تولید IAA توسط باکتری Azospirillum ۶۵
شکل۳-۱ – آماده سازی زمین و طراحی آزمایش در قالب طرح فاکتوریل بر
پایه بلوک های کامل تصادفی ۷۹
شکل۳-۲- اعمال فاکتور سایه اندازی در مزرعه آزمایشی ۸۰
شکل ۳-۳-نمایی از مزرعه آزمایشی عدس در هنگام اعمال فاکتور سایه اندازی ۸۱
فهرست نمودارها
صفحه
عنوان و شماره
نمودار ۴-۱- اثر متقابل سایه اندازی، بیوپرایمینگ و رقم بر تعداد برگ در بوته ۹۲
نمودار۴-۲- اثر متقابل سایه اندازی، بیوپرایمینگ و رقم بر تعداد کل شاخه در بوته ۹۳
نمودار۴-۳ – اثر متقابل سایه اندازی، بیوپرایمینگ و رقم بر تعدادگل در بوته ۹۴
نمودار ۴-۴- اثر متقابل سایه اندازی، بیوپرایمینگ و رقم بر تعدادگره فعال ریشه در بوته ۹۶
نمودار ۴-۵- اثر متقابل بیوپرایمینگ و رقم بر تعداد کل گره ریشه در بوته ۹۷
نمودار ۴-۶-اثر متقابل سایه اندازی وبیوپرایمینگ بر تعداد کل گره ریشه در بوته ۹۷
نمودار۴-۷ – اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر وزن خشک ساقه ۹۸
نمودار۴-۸ - اثر متقابل سایه اندازی و رقم بر تعداد روز تا ۵۰ درصد غلاف دهی ۱۰۲
نمودار ۴-۹-اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر تعداد کل غلاف در بوته ۱۰۶
نمودار۴-۱۰ – اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر تعدادغلاف پر در بوته ۱۰۷
نمودار ۴-۱۱-اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر تعداددانه در غلاف در بوته ۱۰۹
نمودار ۴-۱۲- اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر عملکرد زیست توده ۱۱۱
نمودار۴-۱۳ – اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر عملکرد دانه ۱۱۳
نمودار ۴-۱۴- اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر شاخص برداشت ۱۱۵
نمودار۴-۱۵ – اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر شاخص سطح برگ ۱۱۷
نمودار ۴-۱۶-اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر سطح ویژه برگ ۱۲۱
نمودار۴-۱۷–اثر متقابل سایه اندازی،بیوپرایمینگ و رقم بر نسبت سطح برگ…………………….۱۲۲
فصل اول
مقدمه و اهداف
۱-۱- مقدمه
بر اساس پیش بینی­ها جمعیت جهان تا سال ۲۰۲۵ به ۸ میلیارد نفر و تا سال ۲۰۵۰ به ۹/۸ میلیارد نفر خواهد رسید. هر سال حدود ۸۰ میلیون نفر به جمعیت دنیا افزوده می­ شود، و ۹۷% افزایش جمعیت در کشورهای در حال توسعه رخ می­دهد. بنابراین تا سال ۲۰۲۵ نیاز به تولید غذا دو برابر خواهد شد. این پدیده علاوه بر اعمال فشار به محیط زیست، امنیت غذایی کشور­های در حال توسعه از جمله ایران را بیشتر از سایر کشور­ها تحت تاثیر قرار خواهند داد. از طرفی، زمین­های حاصلخیز و منابع آب شیرین موجود در سطح جهان و بخصوص ایران محدود می­باشد، و روز به روز بشر برای تامین محصولات کشاورزی به سمت بهره برداری از منابع آب و خاک نامرغوب و در معرض تنش­های محیطی، روی می­آورد و این روند باعث کاهش عملکرد پروتئین محصولات زراعی می­گردد[۱۶].

در اکثر کشورهای جهان که از نظر مواد غذایی در مضیقه هستند مقدار کم و پایین بودن کیفیت آن از بارزترین مساﺋل تغذیه­ای می­باشد. طبق مطالعات انجام شده مشخص گردیده که اثرات سوﺀ ناشی از کمبود پروتئین و ویتامین­های خاص را می­توان با استفاد از حبوبات تامین کرد[۱۵].
حبوبات به عنوان یکی از مهم ترین منابع گیاهی غنی از پروتئین، بعد از غلات دومین منبع مهم غذایی انسان به شمار می­آیند. این گیاهان با تثبیت زیستی نیتروژن ضمن بهبود حاصلخیزی خاک، به صورت گیاهان پوششی و یا در تناوب با بسیاری از گیاهان زراعی در جلوگیری از فرسایش خاک موثر هستند و نقش مهمی در پایداری نظام­های کشاورزی ایفا می­نمایند و برای تنوع بخشی به نظام­های کشت مبتنی بر غلات بعنوان محصولات ممتاز در نظر گرفته می­شوند. علاوه بر آن، گیاهانی کم توقع هستند که برای کشت در نظام­های زراعی کم نهاده مطلوب بوده و لذا از نظر اکولوژیکی و زیست محیطی، ارزش مهمی در جلوگیری از فرسایش آلودگی اراضی دارند[۴]. حبوبات جزﺀ اصلی رژیم غذایی مردمی با طبقات اجنماعی گوناگون جهان را تشکیل می­دهد زیرا که مقادیر قابل توجهی پروتئین دانه این محصولات در ترکیب با دانه­ های غلات می ­تواند یک ترکیب زیستی ارزشمند غذایی فراهم نمایید. درکشور­های فقیر و پر جمعیت جهان، نظیر هندوستان با مصرف سرانه ۷/۱۱ کیلوگرم حبوبات، سهم آن در رژیم غذایی مردم نسبت به سایر کشور ها بیشتر است. در کشور ایران نیز حبوبات با مصرف سرانه ۸/۴ کیلوگرم، اگرچه مصرف آن از متوسط جهانی(۱/۶کیلوگرم) پایین تر است ولی در عین حال نقش مهمی در تغذیه مردم ایفا می­نماید همچنین پس مانده حبوبات منبعی عالی برای تغذیه احشام وحیوانات محسوب می شود[۴].
عدس^[۱]به عنوان پنجمین حبوبات مهم دنیا، بیشتر در نواحی نیمه خشک بویژه در شبه قاره هند ونواحی خشک خاور میانه کشت می شود به لحاظ جهانی سطح زیر کشت این محصول ۸/۳ میلیون هکتار با تولید ۲/۳ میلیون تن و متوسط عملکرد ۸۷۰ کیلوگرم در هکتار می­باشد. تولید جهانی عدس در دو دهه گذشته بیش از ۱۰۰% افزایش یافته است. این افزایش چشمگیر ناشی از ۴۷/۱ میلیون هکتار افزایش سطح زیر کشت و ۲۳۴ کیلوگرم افزایش عملکرد متوسط این محصول می­باشد. افزایش عمده، بیشتر در کشورهای توسعه یافته رخ داده است. بطوری که سطح زیر کشت و تولید به ترتیب از ۲۴/۰ میلیون هکتار و ۲۱/۰ میلیون تن در سال ۱۹۸۰-۱۱۹۸۲ به ۸۵/۰ میلیون هکتار و ۹۳/۰ میلیون تن در سال ۱۰۰۴-۲۰۰۲ به میزان چندین برابر افزوده شده است[۴]. هم اکنون سطح زیر کشت عدس در ایران بالغ بر ۲۴۰ هزار هکتار است که در میان کشور­های جهان رتبه چهاردهم را به خود اختصاص داده است. طی دو دهه گذشته سطح زیر کشت این محصول در کشور ۴ برابر افزایش نشان داده است ولی افزایش تولید آن در کشور چیزی بیش از دو برابر بوده است. سطح زیر کشت عدس یک سوم سطح زیر کشت نخود بوده که این دو محصول در کنار یکدیگر ۸۷% سطح زیر کشت حبوبات را به خود اختصاص داده اند[۴].
عملکرد عدس نسبت به سایر گیاهان زراعی کم تر و با نوسانات زیادی همراه است. در کشور­های توسعه یافته روند افزایش عملکرد این گیاه و کلا حبوبات به اندازه سایر گیاهان زراعی بویژه کشور­هایی که بیشتر تولید و مصرف برای تغذیه جمعیت رو به ازدیاد وجود دارد ضرورتی اجتناب ناپذیر است. علی رغم مطالعات قابل توجه بر روی تاثیر عوامل محیطی نظیر دما، آب و سایر عوامل اکولوژیک موثر در رشد و عملکرد عدس، بررسی در مورد تاثیر شدت و کیفیت نور بر روی این گیاه و میزان مقاومت آن به شرایط سایه ناچیز است و گزارش علمی قابل توجهی در این مورد وجود ندارد. همانند سایر گیاهان زراعی، مطالعه نحوه تاثیر ویژگی­های نور بر روی عدس نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است.
گیاهان آلی، نور ورودی را به وسیله برگها و سایر اندام های سبز جذب و انرژی آن را در فتوسنتز مورد استفاده قرار می­ دهند. تجزیه و تحلیل این فرایند در شرایط محیطی مختلف به دلیل نقش تشعشع به عنوان یک نیروی محرکه کلیدی از اهمیت فراوان برخوردار است. برای تجزیه اطلاعات مربوط به این فرایند، سه شاخص مهم بوسیله بیسکووگالاگر^[۲](۱۹۷۷) بررسی شده است:
۱-بخش جذب شدۂ نور (F)
۲- کارای مصرف نور(RUE)
۳- شاخص برداشت(HI)
درک تاثیر نور بر روی تولید محصولات زراعی با توجه به دو دلیل زیر مهم است:
۱-افزایش سطح زیر کشت گیاهانی که باید تحت پوشش سایه اندازهای مختلف رشد کنند، به آگاهی از نحوۂ تاثیر سایه اندازها بر روی کمیت و کیفیت عملکرد نیاز دارد.
۲-افزایش آلودگی ناشی از ورود گازهایی که از فعالیت­های انسانی نشات می­گیرند و ابری بودن هوا، تشعشع را در قسمت سطحی زمین کاهش می­ دهند[۱۸۱].
کاهش تشعشع خورشیدی (I) از چند طریق می ­تواند گیاهان را تحت تاثیر قرار دهد. محدودیت اساسی برای فتوسنتز خالص برگی (A) و ذخیرۂ کربن در تراکم شدید نوری، عبارت از غلظت CO₂ است. وقتی که تراکم نوری به حدود ۴۰ درصد نور کامل کاهش می­یابد، نور به عامل محدود کننده تبدیل می شود[۷۰]. این امر بیانگر آن است که برگ­ها باید به تغییر تشعشع خورشیدی در نورهای بالا غیب حساس باشند، ولی از آنجایی که کانوپی­های گیاهان دارای چندین لایه برگی هستند و در این لایه ­ها شدت تشعشع بصورت نمایی کاهش می­یابد، بنابراین محدودیت نوری برای فتوسنتز خالص برگی در یک کانوپی، یک امر معمولی است و کاهش تولید بر اثر کاهش میزان تشعشع خورشیدی(I)، باید مورد انتظار باشد، با وجود این گیاهان توانایی قابل ملاحضه در سازگاری با رژیم­های مختلف نور از طریق ایجاد تغییر در ویژگی­های برگی و ساختار کانوپی را دارند[۱۸۵].
ونکلاس و اودن ^[۳](۲۰۰۵) در مطالعات خود بر روی دو گونه مختلف فیکوس^[۴] اعلام کردند که سازگاری گیاهان به شرایط سایه و شدت های نوری پایین در چهار فرایند خلاصه می شود:
بیلان کربن به محض افت شدت نور به پایین تر از نقطه جبرانی^[۵]، منفی می شود و تنفس بویژه در محیط­های برخوردار از شدت نور بالا، به مقدار بسیار زیادی افزایش می­یابد.
کربن مورد نیاز به ویژه برای فعالیت­های نگهداری در اثر مصرف ذخایر کربوهیدرات، افزایش پیدا می­ کند.
میزان تنفس کاهش می یابد، سرعت فتوسنتز خالص بر اثر سازگاری گیاه با شرایط سایه افزایش پیدا می کند و در نتیجه بیلان پایین، ولی مثبت کربن، حاصل می شود.
سطوح پایین کربوهیدرات های غیر ساختاری به کاهش سرعت رشد منجر می شود. این فرایند بیشتر در راستای تامین سلامتی و زنده ماندن برگها و کل گیاه عمل می کند و در نتیجه گیاهان را به مقابله با کاهش ناگهانی در شدت نور قادر می سازد.
مشخص شده است که افزایش کربوهیدرات­های غیر ساختاری گیاه بر اثر سایه اندازی، یک شاخص مقاومت به سایه است. بخش عمده­ای از کربوهیدرات­های غیر ساختاری ساقه و برگ درگیاهان در هفته اول استقرار در شدت نور پایین (سایه)، علیرغم اندک کربن ذخیره شده در این دوره و افت تنفسی بالا، مصرف می شود. با اینکه افزایش میزان کربوهیدرات­های غیر ساختاری بر اثر سایه، شاخصی از مقاومت به خشکی است، ولی گیاهان سازگار شده به محیط­های پر انرژی (سطوح بالای نوری)، علاوه بر افزایش کربوهیدرات­های غیر ساختاری، به طور قابل توجهی تنش ناشی از تشعشع بالا را تحمل می­ کنند[۱۳۹]. سطوح کربوهیدرات­های غیر ساختاری در گیاهان سازگار شده به تشعشع پایین، ممکن است با مقاومت آنها به سایه در اعماق کانوپی، همبستگی داشته باشد. سایه صرف نظر از منبع آن، غالبیت تشعشع در ناحیه طیف نوری فعال فتوسنتزی را کاهش می­دهد. سطح تشعشع یک عامل اکولوژیک اساسی است که رشد گیاه را تحت تاثیر قرار می­دهد. پاسخ گیاهان به سطوح مختلف تشعشع، هم سازگاری ژنتیکی و هم سازگاری فنوتیپی را شامل می شود[۱۳۱]. وقتی که گیاهان تحت تاثیر شرایط سایه گیاهان مجاور قرار می­گیرند، ممکن است واکنش­های زیر رخ دهد:
واکنش­های سازگاری به چنین شرایطی، میزان جذب نور را از طریق افزایش سطح برگ بالا می‌برد و نسبت کلروفیل a به کلروفیل b را کاهش می­دهد، در حالی که در واکنش­های اجتناب از سایه، گیاه جذب نور را از طریق برگ­های خارج از سایه افزایش می­دهد[۸۷]. برگ­های بالغ سازگاری بسیار کمی را به سایه یا نور کامل خورشید نشان می­ دهند، ولی برخی از گونه­ های گیاهی بخوبی خود را با چنین شرایطی در طول دورۂ نمو سازگار می­ کنند. البته برای ادامه سازگاری و یا توانایی گیاهان برای سازگاری پویا به محیط­های مختلف نوری، محدودیت ژنتیکی وجود دارد[۱۳۴]. بعضی از گیاهان سایه پسند و برخی دیگر مثل آفتابگردان نورپسند قلمداد می‌شوند.
در مقایسه بعضی از گیاهان بطور متناوب از یک گیاه سایه پسند به یک گیاه نور پسند و یا برعکس تغییر حالت می دهند. بعضی از گیاهان C₃ و C₄ این دسته نیز در برخی مواقع، سازگاری به سایه را مشابه گیاهان سایه پسند از طریق ایجاد تغییرات مرفولوژیکی و فتوسنتزی به نمایش می‌گذارند[۵۶].
کمیت و کیفیت نور در واکنش گیاهان تحت سایه مهم تلقی می شود. مدارک موجود نشان می‌دهند که واکنش های مورفولوژیک در پاسخ به کاهش جریان نوری اتفاق می­افتد. در این صورت طول ساقه افزایش و اندازه و ساختمان برگ تغییر می­ کند[۹۵و۲۱۰].
بطور خلاصه، می توان اظهار داشت که سایه بر روی رشد اندام های رویشی، زایشی و ساختارهای سایه­انداز گیاهان تاثیر دارد. این تاثیر واکنش های مختلف و پدیده های حیاتی گیاه نظیر فتوسنتز، تولید زیست توده و بخش های قابل برداشت در کشاورزی را شامل می شود.علاوه بر آن، در چنین شرایطی کمیت و کیفیت نور قادر است واکنش های سازگاری و بقای گیاه را در محیط های مختلف از طریق تحت تاثیر قرار دادن پدیده هایی مانند جوانه زنی، سبز کردن و رشد اندامهای مختلف متاثر سازد. از آنجایی که بسیاری از گیاهان در سیستمهای مختلف زراعی از جمله کشت مخلوط و یا سیستم های زراعت و جنگل در مجاورت یکدیگر رشد و نمو می کنند، بنابراین بررسی رفتارها و واکنش های مختلف و بطور کلی انجام وظیفه آنها در کنار یکدیگر می تواند از نظر زراعت بسیار مهم و ضروری باشد[۲۶]. بر همین اساس، در این پژوهش سعی شده است که مسایل این محیط ها از قبیل سایه اندازی گیاهان مجاور بر روی همدیگر، تحت تاثیر قرار گرفتن جریان تشعشع نوری و اثر آنها بر روی پارامتر­های رشد و عملکرد با بهره گرفتن از سایه‌اندازهای مصنوعی مورد بررسی قرار گیرد.
بیوپرایمینگ و کودهای زیستی در نظام­های کشاورزی پایدار و ارگانیک جهت افزایش تولید محصول و حفظ حاصلخیزی خاک از اهمیت ویژه­ای برخوردار است[۱۷۷].کود زیستی متشکل از یک یا چند نوع ریزجاندار مفید به همراه مواد نگهدارنده و یا فرآورده ­های متابولیک آنها است که به منظور تأمین عناصرغذایی گیاهان استفاده می­شوند[۱۹۳]. انواع کودهای زیستی شامل باکتری­ های همزیست، قارچ های میکوریز و ریزوباکتری­های ترغیب کننده رشد گیاه می‌باشند[۲۰۷]. بنابراین تلقیح بذرهای گیاهان با این باکتری ها می ­تواند جمعیت آنها را به حد مطلوب رسانده و در نتیجه منجر به بروز اثرات مفید آنها در خاک گردد[۶۰]. تولید نخستین مایه تلقیح کود زیستی باکتری رایزوبیوم به نام نیتراجین توسط هیلتنر و ناب در امریکا در سال ۱۸۹۵ صورت گرفت[۱۹۳]. تولید صنعتی کودهای زیستی در کانادا در سال ۱۹۰۵ و در استرالیا و سوئد در سال ۱۹۱۴ و تولید تجاری کودهای زیستی از نوع باکتری­ های افزاینده رشد گیاه در چین در سال ۱۹۷۹ آغاز گردید[۴۵]. همچنین سابقه تحقیق و تولید تجاری کودهای زیستی PGPR در ایران به سال ۱۳۷۴ باز می­گردد[۱].
آزوسپریلیومAzospirillum از میکروارگانیسم­های تثبیت کننده نیتروژن مولکولی هست که در همیاری با ریشه­ گیاهان، رشد آن ها را تقویت می­ کنند. در یک دهه­ گذشته، کود­های زیستی به طور فشرده به عنوان دوستان بوم نظام های زراعی به کار برده می­شوند که سبب کاهش استفاده از کودهای شیمیایی، بهبود وضعیت حاصلخیزی خاک جهت افزایش تولیدات کشاورزی که با فعالیت بیولوژیک آن­ها در ریزوسفر همراه است می شوند. کود­های زیستی جمعیت­های میکروبی ریزوسفر هستند که شامل باکتری­ ها و سایر ارگانیزم­های دیگر می باشند. این باکتری­ های القاکننده رشد گیاه (PGPR) از طریق فراهم کردن مواد غذایی، کنترل زیستی، تولید مواد شبه هورمونی گیاه، کاهش سطوح اتیلن گیاه وایجاد مقاومت گیاه به استرس های محیطی مختلف از جمله کمبود آب و عناصر غذایی و کاهش سمیت عناصر سنگین، گیاه را یاری می­ کنند. استفاده از باکتری ها (ازتوباکتر و آزوسپریلیوم) و قارچ میکوریزا به عنوان کود زیستی در افزایش جذب نیتروژن و فسفر و در نتیجه بهبود رشد چندین گیاه زراعی معرفی شده است[۱۶۲و۱۷۶و۱۹۴]. این باکتری ها ممکن است در ریزوسفر، سطح ریشه یا حتی فضای درون سلولی گیاهان تجمع یابند[۱۵۴]. تأمین عناصر غذایی کافی، یکی از مهم ترین محدودیت ها در تحقق عملکرد بالقوه گیاهان زراعی و دستیابی به عملکردهای بالا می باشد[۳۱] ، که در کشاورزی متداول و پر نهاده این مشکل با مصرف کودهای شیمیایی حل شده است[۱۹۱]. مشکلات زیست محیطی ناشی از کاربرد بی رویه کودهای شیمیایی، انرژی و هزینه­ها­ی تولید و مصرف آنها و اثرات سویی که بر چرخه­ها­ی زیستی و خود پایداری بوم نظام­های زراعی دارند از علل رویکرد به کاربرد کودهای زیستی می باشند[۱۴۳]. کاربرد فرآورده های زیستی در تغذیه گیاهان زراعی، به عنوان راهکاری بنیادین برای توسعه سیستم های مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه و به منظور افزایش کمی و کیفی مواد غذایی در واحد سطح از طریق تلفیق روش های تغذیه معدنی و آلی گیاهان زراعی اخیراً مورد توجه قرار گرفته است[۱۵۴]. بر این مبنا توسعه کشاورزی در طی دوره گذار از کشاورزی متداول به کشاورزی پایدار با راهبرد کشاورزی پایدار با سطح عملکرد بالا، با اجرای سیستم کشاورزی پایدار با نهاده کافی به صورت تلفیق مصرف کودهای شیمیایی و آلی به ویژه کودهای زیستی به عنوان راهکاری برای کشاورزی جایگزین جهت تولید محصول و حفظ عملکرد ها در سطح قابل قبول مطرح گردیده است[۱۲۱].
در مجموع، بررسی سایه­اندازی در گیاهان مختلف زراعی به منظور اطلاع از تاثیر کمیت و کیفیت نور دریافتی در راستای انتخاب ارقام مناسب از لحاظ رشد و عملکرد از یک طرف و شناخت شیوه واکنش و سازگاری ارقام مختلف گیاهان زراعی به منظور استفاده از آنها در زمانها و مکانهای متفاوت از طرف دیگر، می تواند در افزایش عملکرد و تامین مواد غذایی جامعه، موثر و سودمند باشد. نور از ­عوامل محدود کننده ­رشد گیاهان زراعی در­سیستم­های کشت مخلوط و زراعت-جنگل محسوب می شود، و با توجه به مصرف بی رویه کود شیمیایی، پژوهش حاضر جهت ارزیابی اثر کودهای زیستی و پیامدهای ناشی از کاهش نور ونیز اثر متقابل آن در دو رقم عدس اجرا شد.
اهداف و فرضیه های این تحقیق به صورت زیر بیان گردیده است.
۱-۲- اهداف تحقیق

1. تاثیر سایه­اندازی بر عملکرد دو رقم عدس

در ادامه، هر یک از هشت عامل تاثیرگذار بر رضایت و شاخص­ های هرکدام که به ترتیب اهمیت ذکر می­شوند را مورد بررسی بیشتری قرار می­دهیم.
۱-۴-۵) بانکداری الکترونیک:
شش شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” دسترسی بیشتر به دستگاه­های خودپرداز “، ” ارائه گزارش­های مالی از طریق ابزارهای الکترونیکی “، ” کاربری آسان بانکداری الکترونیک"، “سرعت و عدم قطعی سرویس­های بانکداری الکترونیک"، ” تنوع در ارائه خدمات بانکداری الکترونیک” و” ارائه خدمات بانکداری الکترونیک به طور تمام وقت “.
دسترسی بیشتر به دستگاه­های خودپرداز:افزایش تعداد دستگاه های خودپرداز در سطح شهر می تواند دسترسی مشتریان به دستگاه های خودپرداز را افزایش دهد.
ارائه گزارش­های مالی از طریق ابزارهای الکترونیکی )طریق ایمیل و تلفن و فاکس(
آسان بودن استفاده از تلفنبانک
سرعت و عدم قطعی سرویس­های بانکداری الکترونیک
تنوع در ارائه خدمات بانکداری الکترونیک
ارائه خدمات بانکداری الکترونیک به طور تمام وقت.
۲-۴-۵ تخصص و تعهد کارکنان:
پنج شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” سرعت عمل کارکنان در انجام امور “، ” دقت کارکنان در انجام امور “، ” دقت کارکنان در ضبط و نگهداری مدارک"، ” تعهد کارکنان به انجام امور در زمان کاری” و” دانش کافی کارکنان از امور بانکی“.
سرعت عمل کارکنان در انجام امور
دقت کارکنان در انجام امور
دقت کارکنان در ضبط و نگهداری مدارک
تعهد کارکنان به انجام امور در زمان کاری
دانش کافی کارکنان از امور بانکی
۳-۴-۵ اخلاق و برخورد مناسب:
شش شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” پیگیر بودن امور مشتریان توسط کارکنان تا انجام امور “، ” عدم جانبداری و وارد کردن مسائل شخص در ارائه خدمات از سوی کارکنان"، ” رازدار بودن کارکنان بانک"، ” ظاهر مناسب کارکنان بانک"، ” توجه به شخصیت مشتری از سوی کارکنان” و” رابطه­ صمیمانه کارکنان با مشتریان“.
پیگیر بودن امور مشتریان توسط کارکنان تا انجام امور
عدم جانبداری و وارد کردن مسائل شخص در ارائه خدمات از سوی کارکنان
رازدار بودن کارکنان بانک
ظاهر مناسب کارکنان بانک
توجه به شخصیت مشتری از سوی کارکنان
رابطه­ صمیمانه کارکنان با مشتریان
۴-۴-۵ امنیت:
سه شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” وجود دوربین­های امنیتی در شعب"، ” رسیدگی به شکایات ظرف حداکثر ۲۴ ساعت” و” احساس امنیت در استفاده از خدمات آنلاین“.
وجود دوربین­های امنیتی در شعب
رسیدگی به شکایات ظرف حداکثر ۲۴ ساعت
احساس امنیت در استفاده از خدمات آنلاین
۵-۴-۵ گسترش خدمات:
پنج شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” مناسب بودن زمان انجام عملیات ارزی و ریالی"، ” گزارش­گیری از تراکنش­ها در زمان و اندازه دلخواه"، ” دسترسی آسان به مکان شعب"، ” مناسب بودن ساعات کاری شعب با نیاز مشتریان ” و” ارائه خدمات ارزی در شعب بیشتر“.
مناسب بودن زمان انجام عملیات ارزی و ریالی
گزارش­گیری از تراکنش­ها در زمان و اندازه دلخواه
دسترسی آسان به مکان شعب
مناسب بودن ساعات کاری شعب با نیاز مشتریان
ارائه خدمات ارزی در شعب بیشتر
۶-۴-۵ خدمات جانبی:
دو شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” فضای مناسب داخل شعب” و” وجود پارکینگ برای مشتریان “.

فضای مناسب داخل شعب
وجود پارکینگ برای مشتریان
۷-۴-۵ مشاوره:
دو شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” اطلاع رسانی در خصوص خدمات و محصولات جدید بانک ” و” ارائه مشاوره در زمینه انواع خدمات ارزی و ریالی“.
اطلاع رسانی در خصوص خدمات و محصولات جدید بانک
ارائه مشاوره در زمینه انواع خدمات ارزی و ریالی
۸-۴-۵ سود محوری:
چهار شاخص مربوط به این عامل بر اساس جدول ۴-۱۱ به ترتیب اهمیت عبارتند از ” مناسب بودن کارمزد انجام امور ارزی"، ” تعلق سود ویژه به حساب­های ویژه ارزی و ریالی"، ” دریافت کارمزد کم از مشتریان ویژه ارزی و ریالی ” و ” کمتر بودن نرخ تسهیلات نسبت به سایر بانک­ها“.
مناسب بودن کارمزد انجام امور ارزی

خودبه کنار آمدن با چالشهای اولیه زندگی است .هرچه عزت نفس ما محکمتر و بیشتر باشد ،برای برخورد با مشکلاتی که در زندگی خصوصی ودر کار و شغلمان بروز می کند،آمادگی بیشتری داریم .افسردگی یکی از متداول ترین مشکلات روانی در جهان است و در واقع از این جهت مقام اول را داراست .وسعت این ناراحتی تابدانجاست که آن را با سرما خوردگی مقایسه میکنند.(زلیگمان ،۱۹۷۵)براساس آمار ارائه شده بین ۹تا۲۶درصد زنان و۵تا۱۲درصد مردان در طول زندگی خود ممکن است عوارض ونشانه های مختلف افسردگی را از خود نشان می دهند. حداقل ۱۲درصد از جمعیت کشورهای پیشرفته در طی عمر خود برای معالجه علائم افسردگی به متخصصان روانی مراجعه می کنند و حدس زده می شود که ۷۵درصد افراد یکه در موسسات درمان روانی بستری می شود دچار افسردگی هستند زنان دو برابر بیشتر از مردان به افسردگی دچار هستند واین نسبت در جمعیت های بالینی نیز گزارش شده است.(براون وهریس ،۱۹۷۸).مطالعاتی که در سالهای اخیر از طرف متخصصان سازمان جهانی بهداشت^۳(WHO)در کشورهای در حال توسعه آسیا و آفریقا انجام گرفته از افزایش دامنه شیوع افسردگی در میان ملل در حال رشد حکایت دارد.(سازمان جهانی بهداشت،۱۹۷۳) .احتمال بهبود افسردگی در اشخاص جوانتر نسبت به افراد مسنتر بیشتر است ونیز احتمال تجربه مجدد بیماری درآنها کمتر می باشد .(رونیزوهمکاران ،۱۹۸۴،بلاکروکلار،۱۹۸۷)در اجتماع امروزی کار بیش از پیش اهمیت پیدا می کند.وقتی یکدیگر را ملاقات می کنیم پس از سلام واحوال پرسی،اولین سئوالی که معمولا مطرح می شود این است: چکار می کنید؟کار نه تنها منابع مالی و سطح زندگی افراد را بهبود می بخشد،بلکه برسلامت جسمی وروانی آنها نیز اثر مثبت می گذارد.

اینجاست که گفته اقبال لاهوری مصداق پیدا می کند:
((ما زنده به آنیم که آرام نگیریم موجیم که آسودگی ما عدم ماست ))
امروز پیدایش و گسترش سریع شهرها وافزونی شدید جمعیت آن همراه با مسایل و مشکلات خاصی است که در طول تاریخ سابقه ندارد. اشتغال نیروی انسانی ،مهمترین و اصلی ترین هدف برنامه ریزی در هر کشور است و بدون آن زندگی فردی و اجتماعی تامین نمیشود چرا که که بیکاری نوعی بیماری و زمینه ساز بسیاری از نابسامانی ها و مشکلات می باشد.
در حال حاضر یکی از مسایل مهم در کشور ما ایران ،بیکاری است بویژه در قشر دانشجو وفارغ التحصیلان دانشگاهها که موجب مشکلات روحی وروانی عدیده ای در این افراد شده است .هدف از ارائه این پژوهش ،نقش اشتغال و بیکاری در عزت نفس میزان افسردگی دانشجویان می باشد وتلاش براین است که پژوهش حاضر حتی الامکان مورد توجه و استفاده مسئولین قرار گیرد.
بیان مساله
مساله عزت نفس و مقوله خود ارزشمندی از اساسی ترین عوامل رشد مطلوب شخصیت است .از برجسته ترین ویژگی های صاحبان تفکر واگر او افراد اخلاق ،داشتن اعتماد به نفس واحساس خود ارزشمندی بسیار بالاست .عزت نفس همیشه یک نیاز شخصی ضروری بوده که در دهه آخر قرن حاضر از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است .بررسی درباره شکست های شغلی نشان می دهد که یکی از دلایل محرز این شکستها (ترس از تصمیم گیری)است.تمام کسانی که در هر درجه و مقام قرار دارند،از سطح مدیران عالی رتبه تا کارکنان صفوف مقدم به عزت نفس بیشتر احتیاج دراند و توجه به این نکته برای درک بیکاری سطح بالا ضرورت دارد مفهوم عزت نفس نباید با مفهوم خود پنداره اشتباه شود .خود پنداره عبارت است از مجموعه ویژگیهایی که فرد برای توصیف خویشتن بکار می برد. یک فرد ممکن است خودش را یک فوتبالیست خوب،علاقمندبه داستانهای علمی بداند که اینها محتوای خود پنداره را تشکیل می دهند و اما عزت نفس عبارت از ارزشی است که اطلاعات درون خود پنداره برای فرد دارد واز اعتقادات فرد در مورد تمام صفات وویژگیهایی که دراو هست ناشی می شود مفهوم افسردگی از دیدگاه آسیب شانسی یک حالت درونی است که باغمگینی ،بیحوصلگی ،دلتنگی یا دل گرفتگی ظاهر می شود وشامل یک طیف وسیعی است که در یک سر این طیف حالات طبیعی ودر سوی دیگر آن حالتهای کاملا بیمار گونه قرار دارد. برای بیماری افسردگی تب مثال خوبی است: به دنبال در بخشی از بدن،آماس بوجود می آید این آماس موجب تظاهراتی از تنش می گیردد که خود را به شکل تب بروز میدهد اما تب نیز به نوبه خود مکانیسم های دفاعی بدن را بر می انگیزد مانند: ازدیادی گلبولهای سفید یا پادتن ها که با ارگانیسم های عفونت را مبارزه می کنند. بنابراین بیماری حاصل از تب ،هم درد و هم واکنش در برابر آن است .افسردگی را یم توان به همین گونه در نظر گرفت نشانه های حقیقی ناآشکار و نشانه های آشکار بیماری افسردگی ،همانطور که توصیف شد می توانند هم نتیجه فشار وارده برفرد وهم ناشی از بسیج مکانیسم های دفاع روانی فردباشند که در برابر آن فشار سازگاری بوجود می آورند.بیکاری یا از دست دادن شغل نیزخود به عنوان یک رویداد مطلوب در زندگی میتوانند در درجه افسردگی فرد نقش داشته باشد. با توجه به مطالب فوق ،پژوهش حاضر به طور کلی به دنبال پاسخی برای سئوالهای زیر است:
۱- آیا در جامعه ما نداشتن شغل یا از دست دادن آن تاثیری در عزت نفس افراد دارد؟
۲- آیا بیکاری به عنوان یک عامل نقشی در درجه افسردگی دارد؟
۳-آیا دانشجویان شاغل از نظر سطح عزت نفس در سطح بالاتری از دانشجویان بیکار قرار دارند؟
۴-آیا افراد شاغل از نظر میزان افسردگی در سطح پایین تری از افراد بیکار قرار دارند؟
یکی از موضوعات مهم در بهداشت روانی عزت نفس می باشد. که منظور همان عزت نفس وخودپندار فرد می باشد.
دو مفهوم کلیدی در مورد عزت نفس وجود دارد:
۱-احساس دوست داشتن وپذیرش توسط دیگران
۲-صلاحیت وشایستگی در حل مسائل ومشکلات بدون وابستگی به دیگران.
Seifesteemیا عزت نفس یعنی احساس ارزش درجه تصویب ،تایید و پذیرش و ارزشمندی است که با شخص نسبت به خویشتن دارد. میزان اعتماد به نفس در رابطه با میزان ارتباط،تصویر خود وخود ایده آل حاصل می شود.به طور کلی کسانی که عزت نفس ضعیفی دارند،به استعداد های خود خیلی اطمینان ندارند و خیلی برای خود ارزش قایل نمی شوند.
خودایده ال شامل آرزوها ،اهداف کلی ،ارزشها ومعیارهای رفتارهایی که فرد به عنوان ایده آل به آنها می نگرد وبرا ی کسب آنها تلاش می کند،می باشد. فردی که از خود تصویری نزدیک ،هماهنگ با خود ایده آل دارد،از یک سطح بالای اعتماد به نفس برخوردار است. در حالیکه شخصی که متفاوت از خود ایده آل دارد،اعتماد به نفس پایین دارد.
در کودکی نقش اصلی ایجاد عزت نفس وافزایش عزت نفس به عهده والدین می باشد چون کودک تمام وقت خود را با آنها سپری می کند در حالیکه در نوجوانی با هسمالان و همجنسان بیشتر مراوده می کند وآنها در عزت نفس نوجوانان تاثیر به مراتب بیشتراز والدین دارند. در جوانی بابرقراری رابطه با جنس مخالف،فردبه عزت نفس مورد نظر می رسد و در ضمن آن نقش مربوط به جنس را هم کسب می کند.
حدود ۳۰سال قبل تحقیقات در مورد عزت نفس توسط martinseligmanمتحول شد.سلیگ من عقیده داشت که باید به کودکان کمک کرد تا احساس خوبی نسبت به خود داشته باشند وباید کودکان رادر مقابل احساساتی چون ناکامی وناراحتی حمایت کرد.
اریکسون وپیاژه میگویند بی تردید یکی از نیازهای اساسی انسان ،افراد وآحاد انسانی،در تمام طبقات ودرجات علمی و اخلاقی ،نیاز به داشتن میزان معینی از عزت نفس است. هر قدر فرد میزان آسیب پذیری بیشتری داشته باشد نیازمند به اعتماد به نفس زیادی است.
کوپر اسمیت(۱۹۶۷) می گوید:عزت نفس عبارت از یک قضاوت شخصی در مورد باارزش بودن یا بی ارزش بودن ،قبولی یا عدم قبولی خودکه در نگرش او ظاهر می شود در حقیقت ،شخص ممکن است خود را آنطورکه مردم می بینند ببیند.
شاملو می نویسد(۱۳۶۳)عزت نفس عبارت از ارزیابی وارزشیابی مداوم که شخص نسبت به ارزشمندی خویشتن خود دارد.عزت نفس نوعی قضاوت شخص ،نسبت به ارزشمندی وجودی می باشد.
به نظر کوپر(۱۹۶۷) منابع عزت نفس شاملو موارد زیر می باشد:
۱-قدرت:وقتی شخص احساس قدرت کند می تواند روی سایرین اثر بگذارد وکارهایش را خوب انجام دهد وعزت نفس او بالا می ورد.
۲- مهم بودن:وقتی شخص متوجه شود که اهمیت دارد ودرزندگی دیگران مهم است،عزت نفس اوبالا می رود.
۳-پای بند به آداب وقوانین اجتماعی و اخلاقی .
۴-موفقیت.
عزت نفس در اثر نیاز به نظر مثبت به وجود می آید وشامل برخورد گرم و محبت آمیز و احترام وصمیمیت و پذیرش ومهربانی است که از طرف محیط اجتماعی واولیاء خود تامین می گردد. بنابراین محیط اجتماعی در رشد عزت نفس تاثیر بسزایی دارد و می توان آن را یکی از انگیزشهای اجتماعی محسوب نمود.بنابراین مهم است که دانشجویان با چه نگرشی رشته تحصیلی خود را انتخاب میکنند.کارمندان چه نوع کاری برمی گزینند واصولا هر صاحب من چه بخشی از خدمات انسانی را بر عهده بگیرد.
بنابراین مساله ای که در این تحقیق بررسی می شود میزان عزت نفس کارمندان مجرد و متاهل بیمارستان حکیم است.
با توجه به اهمیت موضوع یعنی عزت نفس ونقشی که عزت نفس در زندگی و کار انسان دارد باید به شناسایی عواملی که موجب افزایش عزت نفس یا کاهش آن می شود پرداخت این تحقیق با مقدمه وتعاریفی که از عزت نفس ومنشاءایجاد عزت نفس در صدد است که روشن کند چرا اعتماد به نفس کاهش می یابد،چه عواملی در ایجاد اعتماد به نفس موثرند؟ کدام دسته از کارمندان از اعتماد به نفس بالایی یا پایینی برخوردارند.آیا اعتمادبه نفس مردان وزنان با هم متفاوت است؟آیا بین افراد مجردومتاهل از نظر میزان اعتماد به نفس تفاوتهایی وجود دارد یا نه تا از نتایج آن برای افزایش عزت نفس استفاده شود.
یکی از صفات شخصیتی که رفتار سازمانی یا رفتار در محیط کار را تحت تاثیر قرار می دهد عزت نفس است.در اهمیت عزت نفس همین بس که رضایت افراد از زندگی شدیدا به احساسات آنها در مورد میزان ارزش خویشتن بستگی دارد به طوری که هرگاه احساس کنند عزت نفس در معرض خطر قرار گرفته سعی میکنند با بهره گرفتن از انواع رفتارها و راهبردها احساس ارزشمندی خودر ا حفظ کنند و از خود دفاع کنند .عزت نفس با توانایی سازگاری افراد همراه است. کسانی که عزت نفس بالایی دارند در مقایسه با کسانی که از عزت نفس پایینی برخوردارند بهتر می توانند با موقعیت های مختلف سازگار شوند به عبارت دقیقتر افراد با درجه عزت نفس بالا،در مقایسه با افراد با درجه عزت نفس پایین در موقعیت های مختلف کمتر اضطراب دارند،کمتر افسرده ،هیجانی ،پرخاشگرمی شوند .افرادی که عزت نفس ضعیفی دارند از احساس تندخویی،اختلال رفتاری واندوه رنج می برند.همچنین این افراد از بیخوابی وسندرم های روانی تنی شکوه می کنند.
عزت نفس مخصوصا در روابط متقابل اشخاص بهتر خودنمایی می کند. کسانی که نسبت به خود دید خوبی دارند،دیگران را نیزدوست دارندوضعف های خودر ا بهتر می پذیرند این افراد به دلیل احساسات مثبتی که به دیگران دارندوآنها را می پذیرند،بهترین دوستان را به دست می آورند در واقع کسی که مثبت وراحت باشد کاری می کند که دیگران نیز در ارتباط با او مثبت وراحت می شوند. طبیعتا،دارندگان این ویژگی برای مردم بسیار جذاب می شوند ودر نتیجه دیگران هم در محیط اجتماعی و هم در محیط کار دور او حلقه می زنند عزت نفس برنوع کاری که شخص جستجو میکند اثرمی گذارد باعث می شود کارهایی را بپذیرد که نیازبه خطر ورقابت زیادی دارد .عزت نفس بالا این اثر را نیز دارد که شخص به انتقادهای دیگران نیز حساسیت نشان نمی دهد،برای خودهدفهای بالایی در نظر میگیرد وبرای رسیدن به آنها تلاشهای طاقت فرسا انجام می دهد.عزت نفس تحت تاثیر عوامل موقعیتی نیز قرار می گیرد کسی که به دفعات متعدد شکست می خورد، عزت نفس خود را در حال کاهش احساس می کند اما کسی که چند موقعیت متعدد به دست می آورد،عزت نفس خود را در حال افزایش می بینند.
بیشتر صاحبنظران در ارزیابی بالینی و غیر بالینی خود از عزت نفس به عنوان یک نکته کلیدی که می تواند اغلب حوادث زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد یاد می کنند وبا افزایش آن در زمینه های دیگر فرد تغییر ایجاد می کنند.به اعتقاد روان شناسان ،جامعه ای که افراد آن از عزت نفس بالایی برخوردار باشند در برابر انواع مسائل مشکلات زندگی ،فشارهای روانی،حوادث وبیماران روانی مقاوم و پایدار خواهند بود. واین امر شکوفایی استعدادهای نهفته ،خلاقیت و پیشرفتهای فرهنگی و اقتصادی واجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
۳-میزان اعتماد به نفس در میان کارمندان متاهل بیشتر از کارمندان مجرد است.
۴-میزان اعتمادبه نفس در میان مردان مجرد بیشتر از زنان مجرد است.
۵-میزان اعتمادبه نفس در میان مردان متاهل بیشتراز زنان متاهل است.
۶-میزان اعتماد به نفس با توجه به میزان تحصیلات کارمندان متفاوت است.
۷-میزان اعتمادبه نفس با توجه به سن کارمندان متفاوت است.
عزت نفس : تعریف نظری:منظور از عزت نفس ارزشیابی فرد درباره خود ،قضاوت شخص در مورد ارزش خود است و ارزش واحترامی که شخص نسبت به خود قایل می شود.عزت نفس پایین از ارزیابی مداوم شخص نسبت به ارزشمندی خویشتن خود،عزت نفس نوعی قضاوت نسبت به ارزشمندی وجود است.این صفت در انسان حالت عمومی دارد ومحدود وزودگذر نیست.(راجرز:۱۹۶۰)
تعریف عملیاتی:منظور از عزت نفس در این تحقیق نمره ای است که آزمودنی پس از پاسخگویی به آزمون عزت نفس کوپر اسمیت به دست می آورندو
کارمند:افرادی که در سازمان مشغول به خدمت هستند ودر این تحقیق منظور افرادی که در بیمارستان حکیم کار می کنند.
مجرد: افرادی که ازدواج نکرده اند وزندگی تشکیل نداده اند مجرد به حساب می آیند.
متاهل:افرادی که ازدواج کرده اند و دارای زن وفرزند وزندگی هستند در این تحقیق متاهل به حساب می آیند.

فصل اول

کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

آویشن از دیر باز به علت داشتن عطر و خواص دارویی در همه جای دنیا مورد استفاده قرار گرفته شده است، در سیر تکاملی این گیاه، تکامل آن از طریق طبیعت و انسان انجام گرفته است. با انجام مطالعات فلورستیکی حدود ۲۵۰ گونه آویشن در جهان و ۱۸ گونه آویشن در ایران مورد شناسایی قرار گرفته است (جم زاده، ۱۳۸۸) که از این تعداد، قبلا ۱۴ گونه و زیرگونه توسط رشینگر^[۱] (۱۹۸۲) گزارش شده بود.
ایران با وجود داشتن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهانی، دامنه تغییرات دمایی بالا (۵۰ درجه) شرایط متفاوت اکولوژیکی، زیست محیطی، ۳۰۰ روز آفتابی در سال و همچنین با وجود آن که ۶/۲۲ درصد از ۷۵۰۰ گونه گیاهی فلات بزرگ ایران، دارویی و صنعتی است ولی به دلیل نبود آگاهی کافی مردم و عدم وجود مطالعات کمی و کیفی مناسب حداکثر از ۳۰۰ گونه استفاده می شود، میزان ۷۵۰۰ گونه تقریباً سه برابر پوشش گیاهی قاره اروپا است(بی نام، ۱۳۸۸).
به طوری که در جهان، به ویژه در کشورهای توسعه یافته با مضرات داروهای شیمیایی شناخت کافی دارند و گرایش به مصرف گیاهان دارویی در حال افزایش است. در ایران پیشرفت چشم گیری در تولید و مصرف آنها دیده نمی شود. بررسی ابعاد اقتصادی– اجتماعی تولید و مصرف گیاهان دارویی موید نکات بسیار مهمی است با وجودی که برآورد می شود حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی و فرآورده های آن ۱۰۰ میلیارد دلار در سال است ولی فقط حدود ۰۷/۰ درصد آن سهم ایران است( ۶۰ میلیون دلار) کشوری با بیش از ۲۳۰۰ گونه گیاهی با ظرفیت بالقوه گیاهی بسیار بالا که حدود ۸۰۰ گونه آنها دارویی است و از این تعداد نیز ۱۰۰ گونه از اقلام قابل توجه در امر تولید دارو، لوازم آرایشی و … می باشد که چنین وضعیتی قابل قبول نیست (بی نام، ۱۳۸۸).
اسانس آویشن در ردیف ۱۰ اسانس معروف دنیاست که جایگاه اقتصادی خاصی در تجارت جهانی دارد، در بین داروهای تولید شده گیاه آویشن در جهان بعد از نعناع در رتبه دوم قرار دارد (فخرطباطبایی، ۱۳۸۵).
کشور ایران با موقعیت خاص آب و هوایی، گذشته درخشان در زمینه دانش گیاهان دارویی، وجود تنوع گونه ای و ژنتیکی فراوان و وجود ۶۰۰ گونه گیاه دارویی از خانواده های مختلف در ایران که این رقم بیش از پنج برابر کل گیاهان دارویی تمامی کشورهای قاره ی اروپاست (قاسمی، ۱۳۸۹)، شرایط بسیار مطلوبی برای توسعه دانش گیاهان دارویی در جهان برخوردار است. به رغم این توان بالقوه سطح زیر کشت گیاهان دارویی در سال ۱۳۸۸ حدود ۴۰۰۴۹ هکتار بوده است، بر اساس این آمار میزان تولید گیاهان دارویی در عرصه ها، ۶۵۸۷۶ تن می باشد. از نظر تنوع گونه های زیر کشت، این ارقام به حدود ۴۰ گونه محدود می شود( بی نام، ۱۳۸۸).

گیاهان دارویی منبع غنی از مواد مؤثره اصلی برای ساخت بسیاری از داروها می باشند. این مواد اگرچه اساساً با هدایت فرایندهای ژنتیکی ساخته می شوند، ولی ساخت آن ها به طور بارزی تحت تأثیر عوامل محیطی قرار می گیرد. کیفیت و میزان متابولیت های یک گیاه در رویشگاه ها و مناطق مختلف تغییر می یابد که دلیل این امر نوسان فعالیت های متابولیکی گیاه در اثر عوامل مختلف محیطی است. زمانی که برخی عوامل محیطی تغییر یابند، باید موجود زنده به هر نحوی با محیط جدید سازگار شود که این سازگاری بر فرآیندهای بیوشیمیایی و فنوتیپی استوار است (امیدبیگی، ۱۳۸۸). در پی این اصل، همچنان این روند سازگاری ادامه دارد و در شرایط اقلیمی و اکولوژی متفاوت این متابولیت ها در گیاهان مختلف کم و بیش دستخوش تغییر می شوند، لذا گونه های یکسان و متفاوت این گیاهان در شرایط اقلیمی و اکولوژی خاص از نظر کمیت و کیفیت مواد موثره تیپ ها و مونه های متفاوت و متنوعی را تشکیل می دهند، که این تنوع خود منجر به تفاوت در دامنه فعالیت های دارویی و بیولوژیک نیز می شود. انعطاف پذیری ژنتیکی جمعیت های گیاهی بروز این تنوع را امکان پذیر ساخته چنان که به تدریج تحت تاثیر نیروی تکامل، در مناطق جغرافیایی مختلف جمعیت هایی از یک گونه بوجود می آیند که از نظر فعالیت های بیولوژیکی، فیزیولوژیکی، شیمیایی، بوتانیکی و نهایتاً ژنتیکی از یکدیگر متمایزند. زمانی که گیاه در ابتدا با تغییرات محیطی خاص روبرو می شود، تغییراتی در رفتار فیزیولوژیکی آن در جهت سازگاری به محیط جدید ایجاد می شود که این تغییرات معمولاً ناپایدارند ولی اگر اوضاع محیطی مذکور در محل رویش گیاه پایدار شود، نسل های بعدی در جهت سازگاری به محیط جدید انتخاب می شوند و این سازگاری به تدریج به صفات موروثی و قابل انتقال به نتاج تبدیل می شوند. اکثر عوامل محیطی ابتدا روی متابولیسم اولیه گیاه تأثیر می گذارند و متعاقباً متابولیسم ثانوی نیز تحت تأثیر قرار می گیرد که نحوه تأثیر عوامل مختلف می تواند به شکل تغییر در تناسب اندام های گیاهی، عملکرد متابولیت ها در واحد وزن خشک و نسبت اجزای متابولیت های ثانویه در گیاه باشد (برنات^[۲]، ۲۰۰۸).
لذا همان طور که گفته شد جمعیت های وحشی یک گونه در شرایط اقلیمی و اکولوژی متفاوت از نظر مورفولوژی، تیپ رشدی و شیمیایی ناهمگن هستند. بنابراین برای استفاده اصولی و صنعتی از این گیاهان لازم است که هویت و ماهیت آنان از مناظر مختلف ژنتیکی، شیمیایی و تولیدی بررسی شود. اگر نیاز است یک گونه دارویی بنا به اهمیت اقتصادی و بویژه در معرض خطر قرار گرفتن جمعیت های آن گونه، به سیستم های کشاورزی وارد شود و اهلی گردد، باید در نظر داشت که اولین و مهمترین استراتژی اهلی کردن شامل بررسی دقیق جنبه های شیمیایی، ژنتیکی، اکوفیزیولوژیکی و همچنین پتانسیل تولید جمعیت های گیاهی گونه مورد نظر می باشد. شناسایی جمعیت های مختلف و گزینش افراد برتر از لحاظ خصوصیات رشدی و تیپ شیمیایی در بین جمعیت های طبیعی گیاهان دارویی اولین و مهمترین مرحله در طی اهلی کردن این گیاهان است. در مورد گیاهان دارویی باید اذعان داشت که ۷۵-۶۰ درصد ارقامی که امروزه در کشت و صنعت ها کشت و تولید می شوند از طریق روش های ساده انتخاب در بین جمعیت های وحشی یا توده های بومی بدست آمده اند که البته کارایی انتخاب به وجود و شناخت دقیق تنوع بستگی دارد (برنات، ۲۰۰۲؛ نمت^[۳]، ۲۰۰۰).
بطور کلی برنامه های اولیه بهنژادی یک رقم، ایجاد یا اطلاع از میزان تنوع موجود در ارقام زراعی و خویشاوندان وحشی گونه می باشد. با توجه به ماهیت صفات ارزشمند، متخصصین بهنژادی استراتژی خود را بر اساس میزان تنوع، ماهیت و وراثت پذیری صفات مورد نظر انتخاب می کنند. خاصیت ترکیب پذیری مواد ژنتیکی این فرصت را فراهم می کند تا بهنژادگر بتواند به شناسایی والد برتر در یک تلاقی پی ببرد (اهدایی، ۱۳۷۰ ؛ عبد میشانی و همکاران، ۱۳۷۸).
روش های مختلفی برای برآورد تنوع ژنتیکی^[۴] در گونه های گیاهی وجود دارد که شامل صفات مورفولوژیکی و در ضمن استفاده از نشانگرهای مولکولی نیز به عنوان ابزاز قوی بسیار مناسب است. با توجه به اینکه روش های مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی هر کدام دارای مزایا و معایب خاص خود را دارند. لذا در خصوص کم و کیف استفاده آن ها برای بررسی تنوع ژنتیکی، بین محققین اختلاف نظر وجود دارد. برخی عقیده دارند که اکثر نشانگرهای مولکولی عمده تغییرات ژنومی را در قسمت های غیر رمز کننده ژنوم تعیین می کنند. بنابراین از این نظر ممکن است نتوان ارتباط مستقیم بین تنوع مولکولی و مورفولوژیکی ایجاد کرد (محمدی، ۱۳۸۵ و احمد زاده، ۱۳۸۶). بعضی دیگر معتقد هستند که تعیین تنوع فقط بر اساس صفات مورفولوژیکی اطلاعات کافی در جهت برآورد تشابهات و یا اختلافات بین ژنوتیپ ها و یا جمعیت های مختلف را ممکن است، فراهم نکند اگر چه در جای خود ارزشمند است. با این وجود استفاده داده های مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی می تواند توصیف و تفسیر مناسب و جامعی از تنوع بیولوژیکی ارقام، گونه ها و جنس های گیاهی را فراهم نماید (محمدی، ۱۳۸۵).
بر اساس شرایط اکو- جغرافیایی بسیار متنوع ایران، برای بسیاری از گونه های گیاهی تنوع ژنتیکی فراوانی بین ارقام بومی و خویشاوندهای وحشی آن ها وجود دارد. البته این تغییرات برای گونه های که مرکز ژنتیکی آن ها ایران می باشد، اهمیت بیشتری دارد. البته شناسایی صفاتی که در تنوع گونه هایی مختلف نقش مؤثری دارند، و تعیین ارتباط و همبستگی بین صفات و همچنین تببین ارتباط بین الگوی تنوع و پراکنش جغرافیایی برای بهنژادگران بسیار حائز اهمیت است. بنابراین تعیین روابط خویشاوندی فنتیک^[۵] و فیلوژنتیک^[۶] گونه‌های جنس آویشن به منظور ایجاد تلاقی بین گونه‌ای و تهیه گونه های حد واسط به منظور ایجاد ارقام تجاری ارزشمند جدید بسیار اهمیت دارد. در این ارتباط بررسی و مقایسه کارایی نشانگر های مولکولی، بیوشیمیایی و مورفولوژیکی در تفکیک جمعیت های آویشن کوهی و شناسایی صفات مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی که در تمایز جمعیت ها و اندازه گیری مقدار تشابهات آن ها در مسیر تکاملی این جمعیت ها مورد توجه قرار گرفته و همچنین پیشنهاد خطی مشی مناسب برنامه های بهنژادی برای بهبود تیپ های شیمیایی موجود از اهداف مهم این پژوهش می باشد.

۱-۲- ویژگی های مورفولوژیکی

جنس آویشن^[۷] (تیموس) به عنوان یکی از جنس های خانواده نعنا و زیر خانواده نپتوایده^[۸] ، گیاهی چوبی، کوتاه قد، کپهای چند ساله با برگهایی واجد کناره های صاف و بدون دندانه است. در اکثر گونه ها سطح برگ، کاسبرگ و گلبرگها پوشیده از کرکهای ترشحی متراکم به رنگهای قرمز، زرد و گاهی بی رنگ است. مجموعه گل شامل تعداد زیادی گل است که معمولاً در انتهای شاخه ها به حالت کپهای قرار میگیرند. کاسه گل دارای دو لبه کاملاً مشخص میباشد که لبه بالایی دارای سه قسمت کوتاه و پهن و لبه پایینی دارای دو لبه کاملاً مشخص است. جنس آویشن از نظر شکل ظاهری، رنگ برگ، رنگ گل، روغن اسانس و ترکیبات فیتوشیمیایی بسیار متنوع است (جمزاد، ۱۳۷۳).
آویشن در نواحی مختلف مدیترانه و برخی نواحی آسیا میروید و امروزه در مناطق مختلف جهان و از جمله در ایران کشت و تولید می شود (عزیزی، ۱۳۸۳). مبدا پیدایش این جنس دوران سوم زمین شناسی است و در فلور خشکی پسند این دوره آن را یافته اند و به دنبال توسعه مناطق خشک به خصوص در دوره پلیوسن و بعد از آن تا به امروز تکامل این جنس صورت گرفته است (مورالس^[۹]، ۲۰۰۲). در مورد تعداد گونه های آویشن از نظر علم رده بندی گزارش های متفاوتی وجود دارد، تعداد گونه های آن در بعضی از گزارش ها به ۸۰۰ گونه می رسد، اما با در نظر گرفتن کمترین مقدار تنوع مورفولوژیکی ۲۱۵ گونه از این جنس توسط مورالس (۲۰۰۲) گزارش گردیده است.از میان گونه های آویشن ۱۸ گونه از ایران شناسایی شده است که از این تعداد قبلا ۱۴ گونه و زیرگونه توسط پروفسور رشینگر در فلور ایرانیکا گزارش گریده بود (ریشنگر^[۱۰]، ۱۹۸۲). گونه های وحشی موجود در ایران، ۱۰ گونه در استانهای شمالی (گرگان، گیلان، مازندران)، ۱۱ گونه در استانهای غربی (آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، همدان، کردستان، لرستان، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و اصفهان)، هفت گونه در مرکز (تهران، سمنان، قزوین، اراک، یزد)، یک گونه در فارس و دو گونه در کرمان وجود دارد (جمزاد، ۱۳۷۳؛ شکل ۲-۱).
شکل۲-۱- پراگندگی گونه های جنس تیموس در ایران، به تفکیک مناطق و تعداد گونه ها (جم زاد،۱۳۷۳).
چهار گونه شاملT. carmanicus ، T. daenensis، T. trautvetteri وT. persicus انحصاری کشورمان هستند. آویشن بومی اروپا و آسیا است و به دلایل متعدد شناسایی و تعیین موقعیت تاکسونومیکی گونه های آن دشوار میباشد. یکی از این دلایل هیبریداسیون بین گونهای در این جنس و تنوع مورفولوژیکی موجود در گونههاست.

۱-۳- انواع آویشن ها

دانشمندان و گیاهشناسان مختلف، جنس آویشن را در سه جنس مختلف تقسیم بندی کردند (نوویکو و کاپلو^[۱۱]، ۱۹۸۴) که شامل:
۱- جنس Zataria
۲- جنس Ziziphora
۳- جنس Thymus

۱-۳-۱- جنس Zataria

دارای گونه‌ای به نام .Zatzria multiflora Boiss است. این گیاه در جنوب ایران تحت نام آویشن شیرازی یا آویشن برگ پهن شناخته شده است (جم زاده، ۱۳۷۳). بوته‌هایی با پایه چوبی به ارتفاع ۸۰-۳۰ سانتی‌متر، پرساقه، گردینه پوش، سبز متمایل به سفید به شکل تیموس‌ها و معطر می‌باشد. ساقه‌ها متعدد، محکم و مقاوم با پایه چوبی و پوست خاکستری متمایل به سفید یا کمی متمایل به قهوه‌ای، بسیار منشعب، با شاخه‌های باریک متمایل به سفید و گردینه پوش است (قهرمان، ۱۳۸۰).
برگ‌ها کوچک، دارای دمبرگ کوتاه، مدور با طول و عرض ۷-۵ میلی‌متر، یا بیضی، در قاعده مقطع یا تقریباً قلبی شکل، در انتها مدور یا بندرت مدور و نوکچه‌دار، جوانه‌ها سفید و گردینه پوش و سپس تقریباً فاقد پوشش کرک، منقوط، در بخش گل دار کوچک و باریک و سطح برگ پوشیده از تعداد زیادی غده ترشحی است. گل سفید، ریز و کوچک، مجتمع در گرزن‌های کوچک یا چرخه‌های بدون دمگل، کوچک و گوی چه‌ای، بسیار متراکم واقع در گل آذین‌های باریک تسبیح مانند، ساده، براکته‌ها پهن دراز، کاسه غشایی، کوتاه، به طول دو میلی‌متر، پنج پهلو و زاویه‌ها مژک‌دار، دارای دندانه‌های مثلثی کوتاه با انتهای کند، در بخش گلو یا دهانه کرک دار، جام کوچک، تقریباً مانده در کاسه، دولبه، لب بالایی آن کوتاه و منتهی به دو بخش کم عمق، لب پایینی سه بخشی، پرچم‌ها چهار عدد و دو به دو مساوی در جام، بساک‌ها متعامد، میوه آن فندقه تخم‌مرغی و دارای سطح صاف می‌باشد (قهرمان، ۱۳۸۰). این گیاه پراکندگی محدودی در جهان دارد و منحصراً در ایران، افغانستان و پاکستان می‌روید. پراکندگی آن در ایران نیز محدود به مناطق اصفهان، فارس، کرمان، بندرعباس، بلوچستان و خراسان است (جم زاده، ۱۳۷۳).

۱-۳-۲- جنس Ziziphora

در جنس Ziziphora تعداد پرچم‌های بارور دو عدد است. در جنس Ziziphora کاسه گل لوله‌ای دارای پنج دندانه تقریباً مساوی و کوتاه است. این صفات در جنس آویشن متفاوت است یعنی تعداد پرچم‌های بارور چهار عدد و کاسه گل دارای دو لبه کاملاً مشخص است و لبه بالایی از سه دندانه کوتاه و لبه پایینی از دو دندانه باریک و بلند و مژه‌دار تشکیل شده است صفات فوق، جنس Ziziphora را از آویشن متمایز می‌کند (جم زاده، ۱۳۷۳). دو گونه مهم از این جنس که خواص دارویی آن‌ ها مشخص شده Z. tenuior و Z. clinopodioides هستند.

1. 1. tenurior در ایران به کاکوتی معرف است و گیاهی علفی، یک‌ساله و دارای ساقه کوتاه به ارتفاع پنج تا ۱۵ سانتی‌متر می‌باشد و برگ‌های آن باریک، نوک تیز و دارای میان گره‌های کوتاه است. گل‌های کوچک به رنگ بنفش کمرنگ یا بنفش مایل به ارغوانی دارد. به حالت وحشی و خودرو در مناطق وسیعی از ایران می‌روید. خواص درمانی متعددی از قبیل خلط‌آوری، بادشکن و مقوی معده برای آن ذکر شده است. در بعضی نواحی از مخلوط گرد دانه آن در عسل، جهت درمان دیسانتری استفاده می‌شود. در ایران پودر برگ آن جهت معطر کردن اغذیه بکار می‌رود و آن را به دوغ می‌افزایند (زرگری، ۱۳۶۹).

1. 1. clinopodioidesاین گیاه آویشن برگ باریک نامیده می‌شود و از نظر شکل ظاهری به جنس Thymus شباهت دارد و گاهی به اشتباه به جای آن و تحت نام Thymus نام گذاری می‌گردد (جم زاده، ۱۳۷۳). گیاهی است چند ساله با قاعده چوبی و گاهی ساقه‌های چوبی، پوشیده از کرک تا تراکم‌های متفاوت و دارای برگ‌های باریک تا نیزه‌ای و گاهی بیضوی یا تقریباً گرد. مجموعه گل‌ها در انتهای شاخه‌ها و به شکل کروی است و یا حالت کپه‌ای دارد. کاسه گل‌ لوله‌ای باریک به طول حدود ۶-۴ میلی‌متر است. جام گل سفید یا صورتی یا بنفش کم رنگ است. این گونه دارای تنوع مرفولوژیکی زیادی است و رشینگر در فلور ایرانیکا ۹ زیر گونه از برای آن را برای این نام برده است (جم زاده، ۱۳۷۳).

1. 1. clinopodioides Lam.var. rigida Boiss.یک واریته از این گونه است که در مناطق وسیعی از نواحی مختلف ایران می‌روید و به مصارف مشابه نظیر تقویت معده و رفع درد و ناراحتی‌های آن می‌رسد و اهالی محل نیز از آن به صورت دم کرده استفاده می‌کنند. در بلوچستان از جوشانده گیاه خشک شده، جهت رفع تب در بیماری تیفوس استفاده می‌شود به علاوه خیسانده گیاه در آب، جهت رفع ناراحتی‌های قلبی در صبح به صورت ناشتا استفاده می‌شود (زرگری، ۱۳۶۹). پراکندگی جغرافیایی این گونه در شبه جزیره بالکان شرقی، جنوب غربی آسیا، آسیای مرکزی تا کوه‌های پامیر آلای و هیمالیا می‌باشد و در ایران پراکندگی وسیعی داشته و تقریباً می‌توان گفت که در تمام نقاط ایران پراکنده است (نوویکو و کاپلو^[۱۲]، ۱۹۸۴).

۱-۳-۳- جنس Thymus

گونه‌های این جنس نیز تحت عنوان آویشن جمع‌ آوری و مصرف می‌شوند. این گروه گیاهانی هستند چوبی، کوتاه قد، کپه‌ای و یا علفی چند ساله با قاعده چوبی. برگ‌ها دارای کناره صاف و بدون دندانه که گاهی در حاشیه به طرف پشت برگشته‌اند. در اکثر گونه‌ها سطح برگ، براکته‌ها، کاسه گل و گلبرگ‌ها پوشیده از غده‌های ترشحی چسبیده که به رنگ‌های قرمز، زرد و گاهی بی رنگ است. مجموعه گل‌ها از تعداد زیادی گلچه تشکیل شده که معمولاً در انتهای شاخه‌ها و به حالت کپه‌ای قرار گرفته است. کاسه گل دارای دو لبه کاملاً مشخص است. لبه بالایی دارای سه دندانه کوتاه نسبتاً پهن و لبه پایینی از دو دندانه بلند و باریک کاملاً مشخص تشکیل شده است. لوله کاسه گل استکانی یا تقریباً لوله‌ای و راست است. در قسمت گلو کاسه گل پوشیده از کرک می‌باشد. جام گل دارای دو لبه بوده و لوله جام گل راست است. پرچم‌ها اغلب از گل خارج می‌شوند. حالت دو جنسی در گل‌های این جنس وجود دارد. در نتیجه دو نوع گل، یکی نر- ماده که معمولاً از نظر اندازه بزرگ‌ترند و دیگری گل‌های ماده که در آن‌ ها پرچم‌ها عقیم می‌باشند و درون لوله جام گل مخفی می‌مانند، به چشم می‌خورند. این جنس در منطقه معتدله شمالی از گریلند تا کامچاتکا پراکنده است ولیکن بیشترین پراکندگی‌شان در منطقه مدیترانه و غرب آسیا می‌باشد و بیشترین تنوع را از نظر شکل در شبه جزیره بالکان می‌توان دید (جم زاده، ۱۳۷۳). به دلایل متعدد، شناسایی و تعیین موقعیت تاکسونومیکی گونه‌ها در این جنس دشوار است. یکی از این دلایل، هیبریداسیون بین گونه‌ای در این جنس است و به همین دلیل نیز تعداد گونه‌های گزارش شده آن بسیار متنوع است و در کتب مختلف با یک عدد معین برخورد نمی‌کنیم. بلکه اکثراً تعداد گونه‌های جنس را با صدها گونه مطرح می‌کنند. چه بسا که یک هیبرید به عنوان یک گونه مستقل معرفی گردیده و مطالعات بعدی را گیاهشناس دیگری مشخص کرده است که نمونه یک هیبرید بوده است. علاوه بر هیبریداسیون، تنوع مورفولوژیکی موجود در گونه‌ها نیز مسأله شناسایی را دشوار می‌کند. تعداد گونه‌های گزارش شده این جنس در کشورهای مجاور ایران عبارتند از: ترکیه ۳۷ گونه، شوروی ۱۳۶ گونه و از محدوده فلور ایرانیکا ۱۷ گونه که ۱۴ گونه آن متعلق به کشور ایران است. دو گونه‌ای که در ایران حضور ندارد یعنی T. liearis و T. koeianus افغانستان و پاکستان حضور دارند و گونه دیگر یعنی T. syriacus از عراق، سوریه و فلسطین گزارش شده است (جم زاده، ۱۳۷۳).

۱-۳-۳-۱- گونه‌های جنس THYMUS در ایران

۱۴ گونه گزارش شده ایران، بیشترین پراکندگی را در شمال و غرب کشور دارند. که ۱۰ گونه در استان‌های شمالی (گرگان،‌ گیلان و مازندران)، ۱۱ گونه در استان‌های غربی (آذربایجان، باختران، همدان، کردستان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و اصفهان)، هفت گونه در مرکز (تهران، سمنان، قزوین، اراک، یزد)، یک گونه در فارس، دو گونه در کرمان وجود دارد. در زیر فهرست گونه‌هایی که در مناطق مختلف ایران وجود دارند ارائه گردیده است و در مورد بعضی از گونه‌ها توضیحاتی نیز داده خواهد شد.

۱-۳-۳-۱-۱- گونه‌های موجود در استان‌های شمالی

Thymus fallax Fisch & C.A.Mey-1

1. 1. transcaucasicus Klokov-2

1. 1. kotschyanus Boiss. & Hohen-3

1. 1. fedtschenkoi Ronniger-4

1. 1. migricus Klokov. & Desj-Shost-5

1. 1. transcaspicus Klokov-6

1. 1. pubescens Boiss. & Kotschy ex Celak-7

1. 1. carmanicus Jalas-8

T.causcasicus wild ex Ronniger subsp. grossheimii (Ronniger) Jalas-9