منابع ژنتیکی گیاهی از ارزشمند ترین ذخایر هر کشوری محسوب می گردد. ایجاد ارقام گیاهی برای غذا و کشاورزی با عملکرد بالا ، به منظور دست یابی به امنیت غذایی، منوط به دسترسی به این منابع می باشد.
کشورها برای حفاظت، شناسایی و استفاده پایدار از این منابع ژنتیکی گیاهی که دارای متنوع ژنتیکی فوق العاده همانند کشور ایران مشاهده می کنند. برای موفقیت هر برنامه بهنژادی و یا بیوتکنولوژی گیاهی امری حیاتی است.
منابع ژنتیکی گیاهی موجودات زنده سرمایه گرانبهایی است. که طی قرون و اعصار پدید آمده و حاصل تجربه ای بسیار طولانی از برهم کنش محیط می باشد. که از زمان های گذشته به نسل کنونی به ارث رسیده است. [۵۷]
با افزایش روز افزون جمعیت و نیازهای فراوان آن از جمله غذا، کشاورزی به روش های سنتی و ابتدایی با بازدهی کم، دیگر جوابگوی این نیازها نیست. در طی سالهای گذشته با گسترش سطح زیر کشت و حذف سطوح جنگل و مرتع، افزایش یافت و با بهره گرفتن از تکنولوژی در روش های نوین کشاورزی تا حدودی توانسته براین نیازها غلبه کند. اما به کارگیری روش های مکانیکی و شیمیایی هر چند توانست کشاورزی را رونق دهد. ولی جاذبه های منافع کوتاه مدت کشاورزی تجاری می تواند به سیستم های حساس و آسیب پذیر خاک و منابع ژنتیکی تهدیدهای جیران ناپذیر وارد نماید.
از نظر سازمان کشاورزی وخوار بار جهانی ملل متحد ((فائو)) دست یابی به امنیت غذایی و توسعه پایدار کشاورزی باید از الگوی از توسعه تبعیت کند که از زمین آب و منابع زنتیکی گیاهی و جانوری حفاظت کند و از لحاظ زیست محیطی بدون تخریب، از نظر فنی مناسب و بجا، از نظر اقتصادی معقول و معتبر و از نظر اجتماعی از سوی کشورها مقبول باشد.
امروزه کشورها با آشکار شدن زیان ها و تهدیدها به منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی با روش های بهره برداری سموم دفع آفات نباتی و کودهای شیمیایی، مردم جهان از کشاورزی متکی به این روش ها فاصله گرفته و به کشاورزی زیستی که بر پایه ی کاهش و به حداقل رساندن تهدیدها که بر پایه کودهایزیستی و دفاع طبیعی و بیولوژیکی روی آورده اند.
لذا با توجه به تعهدات کشورهای عضو معاهده حمایت از ذخایر ژنتیکی گیاهی که همواره در صدد حمایت از این نوع کشاورزی بوده اند. به نحوی که سالانه از سوی دولت های آمریکا، ژاپن، آلمان و سایر کشورهای اروپایی، که بزرگترین تولید کنندگان این نوع تولیدات غذایی و کشاورزی هستند. سیاست های حمایتی همانند پرداخت یارانه، تخصیص وام های بلند مدت، احداث مراکز تحقیقاتی انجام می پذیرد.
آنچه مهم و قابل تأمل برای کشورهای متعاهد کنوانسیون حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی است. این که تنوع در منابع ژنتیکی گیاهی یک امر کاملاً منحصر به فرد و بسیار ارزشمند می باشد. و به هیچ وجه قابل جایگزین شدن نیست هر چند بیوتکنولوژی جدید می تواند در اصلاح نژاد منابع ژنتیکی کمک کند. ولی هرگز قادر به ایجاد تنوع از دسته ورقم رفته نیست .[۵۸]
در این بحث یکی از تهدید جدی نسبت به از بین رفتن ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی، انتقال به خارج از رویشگاه یا ورود واریته ها جدید که منابع ژنتیکی گیاهی بومی و وحشی نسبت به آنها دارای مقاومت بالا و سازگاری مناسب ندارند.
لذا طرف های هایمتعاهدکنوانسیون در صورت اقتضاء در مورد به حداقل رساندن یا در صورت امکان حذف تهدیدهایی که متوجه منابع ژنتیکی برای غذا و کشاورزی است. اقدام خواهند نمود.
گفتار دوم : استفاده پایدار از منابع ژنتیکی
هم اکنون بیش از سه دهه از توجه جهان به موضوع حفاظت محیط زیست و حدود دو دهه از مباحث پیرامون «توسعه پایدار» می گذرد. قبل از این ایام، در تمامی مقاصد بهره برداری از منابع طبیعی صرفاً دیدگاه اقتصادی و ایجاد در آمد و پاسخگویی کوتاه مدت به نیازهای غذایی و بازده اقتصادی بیشتر مدنظر بود. لیکن در دهه ۱۹۷۰ میلادی استراتژی با هدف تامین مواد غذایی جمعیت رو به رشد جامعه جهان (( به علت بالارفتن امید به زندگی در اثر بهبود و پیشرفت ارائه خدمات بهداشتی و دسترسی به مواد غذایی با تنوع و کیفیت بهتر در کشورهای توسعه و اکثر کشورهای در حال توسعه )) متکی شد. [۵۹]
با توجه به رشد جمعیت امروزه نیاز بیشتر بشر به مواد غذایی وجود داشته، که این عامل موجب گسترش تولیدات کشاورزی و تأثیرات سوء بر منابع تولید غذایی و باعث فرسایش ژنتیکی گیاهی و انقراض گونه های گیاهی نیز می شود. این فرآیندها تعادل های زیست محیطی و بومی را به تدریج بر هم می زند و پیامدهای خطرناکی را برای جامعه جهانی در پی دارد.
براین اساس استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی و حفاظت از این منابع مورد توجه دولت ها در معاهدهبین المللی ذخایرژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی قرارگرفته است. و با نظام استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی که یک نظام تولیدی است. و بر
شیوه های مدرن کشاورزی تکیه دارد. و با بهره گرفتن از این شیوه ها و مدنظر قرار دادن مسائل زیست محیطی، به اقتصادی بودن و بازده تولید نیز توجه کافی می شود.
در کنفرانس ریو درباره کنوانسیون تنوع بیولوژیکی که متن آن در کنفرانس بین الدولی که در سال ۱۹۹۲ در نایروبی به تصویب رسیده بود. که هر چند در تصویب این کنوانسیون به جهت مخالفت آمریکا با بسیاری از ابعاد محتوای آن خصوصاً در رابطه با اصول اساسی و تکالیف مربوط به حفاظت با خطر جدی روبرو شد. با وجود این، ۱۵۳ کشور این کنوانسیون را در ریو امضاء کردند. در شرایط کنونی و با توجه به وضعیت گونه ها و ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری و شرایط کشورهای در حال توسعه قابل تردید نیست که حفاظت از تنوع بیولوژیکی مشکل و مسأله مشترک بشریت بوده است. و دولت ها مسئول حفاظت از تنوع و بهره برداری پایدار منابع بیولوژیکی خود می باشند. با این وجود به نظر می رسد که ماده سه این کنوانسیون بر خلاف دکترین منابع ژنتیکی را به عنوان ((میراث مشترک بشریت))[۶۰] تلقی نمی نماید .[۶۱]
ماده سه کنوانسیون مقرر می نماید، که وفق منشور سازمان ملل متحد و اصول حقوق
بین الملل، دولتها دارای حقوق حاکمه برای بهره برداری از منابع خود براساس سیاست محیط زیستی خاص خود می باشند و مکلفند به گونه ای عمل نمایند که فعالیت های انجام شد ه در محدوده تحت صلاحیت و کنترل آنها باعث ورود خسارت به محیط زیست دیگر کشور را یا مناطقی که تحت صلاحیت ملی هیچ کشوری نمی باشد نشوند.
بنابراین به نظر میرسد که تأکید بر اهمیت تنوع بیولوژیک در جهت حفاظت از سیستمهای حافظ منابع و نقش همکاریهای بین المللی و منطقهای و جهانی بین دول و سازمان های بینالدولی و بخش غیر دولتی در حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی و استفاده پایدار از عناصر آن دارای قوت و تضمین قانونی لازم را ندارد.
مبحث اول - سیاست عادلانه کشاورزی
اتخاذ سیاست عادلانه کشاورزی که به طور مناسب توسعه و نگهداری سیستم های متنوع زراعی را که استفاده پایدار از تنوع کشاورزی و زیستی و منابع طبیعی دیگر را بهبود می بخشد، می بایست ترغیب گردد.
براساس ماده هفت معاهده ذخایرژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی نیز هر طرف متعاهد در صورت اقتضاء فعالیت های موضوع مواد (پنج) و (شش) معاهده را در سیاستها و برنامه های کشاورزی و توسعه روستایی خود وارد نموده و با طرفهای متعاهد دیگر به طور مستقیم یا از طریق سازمان کشاورزی وخواروبارملل متحد((فائو)) و سایر سازمان های بین المللی مربوط، در حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی همکاری خواهد نمود.
مفهوم سیاست عادلانه کشاورزی یک تعامل بزرگ بین دولت های شمال و جنوب است. با توجه به بحث های نظری در پی کنفرانس ریو در سال ۱۹۹۲ که ایجاد شده است. هم اکنون با ادعای دولت های در حال توسعه و نگرانی آنها نسبت به توسعه اقتصادی، خواستار تعهداتی مشخص برای مساعدت اقتصادی کشورهای صنعتی به عنوان بهای همکاری در بهره برداری و حفاظت از منابع ژنتیکی و زیست محیطی شدند. که این خواسته در نهایت به شکل نوعی ضرورت اقدامات جنوب در حفاظت از محیط زیست، منابع طبیعی و تعهدات شمال در کمک به توسعه در اعلامیه ریو وارد گردید. [۶۲]
با این حال، آنچه هنوز نیاز به شناسایی و ارزیابی دارد. نقش توسعه اقتصادی در توجه به استانداردهاو سازوکارهای حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی و در نهایت استانداردهای حقوق بشری و اجتماعی مرتبط با بهره برداری از این منابع می باشد. که سیاست عادلانه کشاورزی همانند مثلثی که ضلع سه گانه آن اقتصاد، محیط زیست و حقوق بشر را مشترکاً باید مدنظر قرار داد.
سیاست عادلانه کشاورزی بدنبال آن است که همزمان با انتقال تکنولوژی حاصل از تلاش نسل حاضر در استفاده بهینه از منابع طبیعی یا برخی منابع جایگزین و یا تبدیل منابع طبیعی به منابع مصنوعی در جهت پاسخگویی به نیازهای تغذیه جهانی در دست یابی به امنیت غذایی جهانی پایدار، اقداماتی در راستای تحقق تثبیت امنیت غذایی مطلوب برای انتقال همین منابع ژنتیکی گیاهی به نسل های آتی باشد. البته دو موضوع را باید توجه نمائیم.
اول: هیچ گونه معیار مشخص و قابل قبولی وجود ندارد که براساس آن بتوانیم در شبکه منابع موجود به انتخاب میان منابع طبیعی مفید و قابل استفاده و منابع بی فایده برای نسل های آتی بپردازیم. علاوه بر این به سهولت قادر به تشخیص این دو نخواهیم بود که لازم است برای کدام دسته از منابع ژنتیکی گیاهی به فکر جایگزین باشیم و در این صورت چنین جایگزینی چه ویژگی هایی خواهد داشت تا از رهگذر تبدیل آن به منابع مکمل. احتیاجات نسل های آتی به بهترین نحو ممکن مرتفع شود.
دوم: از طرفی در حال حاضر نمی توان از ترجیحات خواسته ها و سبک زندگی احتمالی نسل های آینده سخن گفت، لازم است آنچه برای آن ها به ارث می گذاریم حاوی انواع منابع و منافع باشد چنین استدلالی تا حد زیادی با سیاست عادلانه کشاورزی همخوانی دارد. [۶۳]
لذا دولت ها باید در جهت دست یابی به سیاست عادلانه کشاورزی در حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی و رشد اقتصادی بین المللی با اندیشه حمایتی به این منابع توجه نمایند. تا از این طریق بتوانند بهتر به حل مشکلات مرتبط با تخریب و انقراض منابع ژنتیکی گیاهی کمک کنند.و با نگرشی واقع بینانه در بکارگیری ذخایر ژنتیکی گیاهی وتعهدات مقرر درمعاهده برای حفاظت و بهره برداری به سیاست عادلانه کشاورزی دست یابیم.
مبحث دوم : تقویت تحقیقات
بر این اساس دولتها مکلفند. دست به تقویت تحقیقاتی که تنوع زیستی را در جهت کشاورزان با یه حداکثر رساندن تنوع داخلی و بین گونه های خاص بهبود بخشیده وحفاظت می کند، به ویژه کشاورزانی که انواع خود را ایجاد و استفاده می کنند. و اصول اکولوژیک را در حفظ حاصلخیزی خاک و مبارزه با بیماریها، علفهای هرز و آفات به کار می بندند. [۶۴]
همانگونه که در اسناد بیانیه های بین المللی درباره محیط زیست از جمله ذخایر ژنتیکی گیاهی و تنوع زیستی در بیانیه ریو نیز مورد تاکید قرار گرفته است. در مراحل تکامل طولانی و دشوار بشر بر روی زمین، مرحله ای فرا رسیده است که در آن، انسان به یاری پیشرفت سریع علوم و تحقیقات و فن آوری به روش های متعدد و در مقیاس های غیر قابل پیش بینی قدرت تغییر این منابع ژنتیکی و اصلاح آن به دست آورده است.
این وضعیت نه تنها نسل کنونی بشر را با تهدیدی جدی مواجه ساخته، بلکه بقای بشر را بویژه در امنیت غذایی جهانی و توسعه کشاورزی پایدار به طور جدی در معرض خطر قرار داده است. کنوانسیون تنوع زیستی (۱۹۹۲) نیز در خصوص تنوع گونه های زیستی در ماده (شش)، فهرست اقدامات کل را که باید در جهت تقویت، حفاظت و استفاده معقولانه از منابع زیستی اتخاذ شود. مورد توجه در بخش تحقیقات واصلاحبهنژادی در منابع ژنتیکی قرار گرفته است.
بطور کلی در تحقیقات و براساس اسناد حقوق بین الملل محیط زیست، اصل جلوگیری از تخریب و حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی به عنوان یک حقیقت و واقعیت بخشیده اند. و تحقیقات پیش از آغاز فعالیت یا طرحی که ممکن است آثار زیانبار زیست محیطی در خور توجه به بار آورد. «اصل احتیاطی»[۶۵] مورد توجه قرار گیرد.
اهداف غایی دولت ها در معاهده نسبت به تقویت تحقیقات در منابع ژنتیکی گیاهی جهت نیل به خود کفایی و امنیت غذایی، بهبود کیفیت و کمیت تولیدات کشاورزی و افزایش درآمد زارعان و کشاورزان در راستای توسعه پایدار، بهبود فرآورده ها، با بهره گرفتن از بیوتکنولوژی
می باشد. به نوعی که متضمن سلامت بیشتر محیط زیست باشد. و از آلاینده های محیطی اجتناب گردد.
مبحث سوم : تلاش برای اصلاح نباتات با مشارکت کشاورزان
در صورت اقتضاء توسعه تلاش های اصلاح نباتات با مشارکت کشاورزان به ویژه در کشورهای در حال توسعه، که توان ایجاد انواع سازگاری با شرایط اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی از جمله مناطق کم بازده را تقویت می کند.
امروزه انتقال عامل وراثتی یا ژن از یک موجود به موجود دیگر امکان پذیر است. اصلاح نباتاتدر گذشته کشورها ازدانش«بیوتکنولوژی»دراصلاح نباتات و در موارد محدودی استفاده می شد.
اما از سال ۲۰۰۰ میلادی به بعد استفاده از این دانش با مشارکت کشاورزان و زارعین در موارد گوناگون افزایش یافته است. ازجمله برنامه تولید نسل گیاهی که منجر به افزایش انواع گوناگون گیاهان با ویژگیهای مرغوب می شود. لذا با مشارکت کشاورزان بیشتری تولید نسل گیاهان از طریق اصلاح نباتات به صورت سنتی کاهش یافت. اما مهندسی ژنتیکی در محصولات کشاورزی (گیاهی) ممکن است، بهتر و بیشتر مورد نیاز کشورهای جهان سوم (در حال توسعه) باشد. تا کشورها پیشرفته و صنعتی ، که در حال حاضر آن را بسط و توسعه می دهند .[۶۶] در این برنامه کشورهای متعاهد در دست کاری ژنتیکی تحقق نتیجه صرفه جویی برای کشاورزی ، کشاورزان و کاهش آلودگی محیط زیست را متعهد شده اند.
تحولات در بخش کشاورزی جهان تا قبل از دوران صنعتی، کشاورزان و زارعین نقش اصلی را برعهده داشته اند. و کماکان نیز موتور تحولات در فرایند بهره برداری کشاورزی تلقی می شوند.
و حتی بخش عظیمی از کشاورزان همواره در اصلاح نباتات در حال انجام آزمایش و نوآوری برای حل مسائل و افزایش بهره برداری در دست یابی به امنیت غذایی جهانی اند. لذا امکان مشارکت این نوع زارعین و کشاورزاندر اصلاح نباتات را باید کشورهای متعاهد برنامه ریزی نمایند.
مبحث چهارم : توسعه بنیان ژنتیکی گیاهان
دانش به عنوان یکی از نیروهای بسیار موثر در تحولات جهانی در ابعادهای حقوقی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی به شمار می آید و به عنوان یک «کالای عمومی»[۶۷]محسوب می گردد. زیرا می توان دانش را بدون کاهش و استهلاک با دیگران مشارکت گذاشت. در عین حال، این یک مشخصه منحصر به فرد برای این کالای عمومی محسوب می شود که بر خلاف سایر کالاهای فیزیکی (مثل سرمایه، دارایی های مادی و منابع طبیعی) استفاده از آن از کمیت آن نمی کاهد و می توان از آن بارها استفاده کرد.
در موضوع توسعه دانش بنیان ژنتیکی گیاهان زارعی یعنی افزایش دامنه تنوع ژنتیکی قابل دسترسی کشاورزان را کشور متعاهد در کنوانسیون رم فراهم نمایند.
در توسعه بنیان ژنتیکی گیاهان معمولاً نوآوری و تعامل کشورها در فضای مبادله ای کارآمدتری ایجاد می شود. این تعامل زمینه ساز ایجاد سیستم نوآوری ملی می شود. که خود مبتنی بر روابط بخش کشاورزی و دولت و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی کشورهای متعاهد را پدید می آورد. این سیستم نوآوری می تواند بین المللی نیز بشود.
در توسعه بنیان ژنتیکی گیاهان که هدف آرمانی کشورهای متعاهد است. اگر چه مشکلات خاصی و گسترده باعث شد. توجه و تأکید کشورهای در حال توسعه ، بیشتر بر حصول توسعه باشد. تا پایداری آن است. با توجه توزیع درآمد بین کشورهای جهان، می توان نتیجه گرفت. در کشورهای توسعه یافته هم تولید سرانه بالاست وهم توزیع آن نسبتاً بهتر می باشد. اما در کشورهای توسعه نیافته، در این مبحث نه فقط سطح درآمدها پایین است. بلکه توزیع آن در اکثر این کشورها نیز نا متناسب است.[۶۸]
در توسعه بنیان ژنتیکی گیاهان، کاملاً طبیعی است که کشورهای کمتر توسعه یافته در پی رشد خود به کیفیت ژنتیکی گیاهان و در کل محیط زیست اهمیت چندانی نداده و تنها به فکر حداکثر سازی رشد خود باشند. ولی امروزه کشورها با اعتقاد به توسعه دانش بنیان این منابع شناخت بهتری نسبت به عوامل محیطی و تأثیر آن در عملکرد اقتصادی کشاورزی وجود دارد. بنابراین، یک استراتژی مبتنی بر دانایی، استانداردهای بالاتری را از محیط زیست رعایت می کنند.
اعلام خطر محققان و سازمان های جهانی بویژه سازمان کشاورزی و خواربار جهانی ملل متحد «فائو» در چند دهه گذشته در زمینه نابود شدن سریع گونه های گیاهی باعث شده تا بسیاری از کشورهای جهان اقدام به ایجاد و تأسیس بانک ژن گیاهی کنند. تأسیس سازمان بین المللی ذخایر ژنتیکی(IPGRI) در سال ۱۹۷۴ در مقر سازمان کشاورزی وخواروبارملل متحد((فائو))از مهمترین اقدامات جهانی در جهت توسعه بنیان ژنتیکی گیاهان بوده است.
مبحث پنجم : استفاده گسترده از گیاهان زراعی بومی و شیوه های به نژادی
کشورهای متعاهد در صورت اقتضاء ترغیب استفاده گسترده از گیاهان زراعی بومی و سازگار با محل، انواع و گونه های کم بهره برداری شده، علاوه بر این در صورت اقتضاء، حمایت از گسترده تر از تنوع انواع و گونه ها در مدیریت مزرعه ای، حفاظت و استفاده پایدار از گیاهان زراعی و ایجاد ارتباط قوی با اصلاح نباتات وتوسعه کشاورزی به منظور کاهش آسیب پذیری زراعی وفرسایش ژنتیکی و ترغیب افزایش تولید غذا در جهان متناسب با توسعه پایدار، و بازنگری و در صورت اقتضائ متناسب نمودن شیوه های به نژادی و مقررات معرفی نوع وتوزیع بذر از مفهوم در معاهده رم در این مبحث می باشد.
رشد و توسعه علم وتکنولوژی در سده های اخیر همچون تیغی دودم، زندگی بشر را تحت تأثیر خود قرار داد. دستاوردهای مثبت علم و تکنولوژی در سایه کنترل بیماریها و افزایش بهداشت و سلامت عمومی منجر به کاهش مرگ و میر گردید و امکان افزایش بی سابقه جمعیت در جهان را فراهم ساخت. به نحوی که تنها در قرن بیستم جمعیت جهان بیش از سه برابر شد. فشارهای جمعیتی همراه با تغییر در الگوهای مصرف و شیوه های زندگی بشری، مسائل حادی را در سطح کره زمین ایجاد کرد. هجوم بی سابقه به منابع تجدید ناپذیر برای ازتزاق جمعیت و براورده سازی نیازهای روبه تزاید جامعه بشری، تغییراتی اساسی در سطح جهان ایجاد نمود. و نگرانی هایی در سطح بین المللی برانگیخت. غارت منابع کره زمین در عرصه های مختلف شامل ذخایر زیستی و به مخاطره افتادن گونه های مختلف گیاهی نیز گردید. اهمیت حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی موضوعی بود. که در اواسط قرن بیستم مورد توجه قرار گرفت. و اما آنچه که خیلی دیربه آن عنایت شد. لزوم حفاظت و ثبت جنبه های مفید زراعی بومی و دانش بومی در خصوص این ذخایر بود.[۶۹]
ذخایر بومی و دانش مرتبط که در قرن ها جمع آوری شد به شدت رو به نابودی رفت و بسیار از زمینه های آن محو و نابود گردید.
نظام حقوقی بین المللی حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای ...
