مورگان^[۲۷]ودیگران (۲۰۰۲) در ارتباط با تفاوت باروری مسلمانان و غیر مسلمانان به دو عامل استقلال زنان و وجود سیستم پدر سالاری که اسلام مشوق آن است اشاره می کند. او این سؤال را مطرح می کند که آیا دین اسلام تاثیر مستمر و مداومی بر رفتارهای جمعیتی دارد؟ مورگان از این بررسی چنین نتیجه می گیرد که مهمترین عامل باروری بالای مسلمانان نسبت به غیر مسلمانان عدم بر خوداری زنان از استقلال کافی است و زنان برای بدست آوردن پایگاهی در جامعه و خانه شوهر، داشتن فرزندان بیشتر بخصوص فرزند پسر را بهترین راه حل می یابند. مورگان و همکارانش به این نتیجه دست می یابند که اسلام و دیدگاه های پروناتالیستی باروری بالای مسلمانان را تبیین نمی کند بلکه این تفاوت بوسیله دو عامل دیگر به نام استقلال زنان و سیستم پدر سالاری در جامعه است که این تفاوتها را موجب شده است (مورگان ودیگران، ۲۰۰۲: ۵۳۷-۵۱۵).

اوبرمایر^[۲۸] (۱۹۹۲) دو تفسیر از وضعیت جمعیتی کشورهای مسلمان ارائه می کند:
الف- کشورهای اسلامی بالاخص عربی در زمینه شاخصهای جمعیتی وضعیتی متفاوت با دیگر کشورها دارند که این مساله دلالت بر اسلام ومسلمان بودن آنها دارد.
ب- عملکردهای دین اسلام پایگاه پایینی را برای زنان معرفی کرده که همین عامل بر باروری و سایر شاخصهای جمعیتی آنها تاثیر گذاشته است(اوبرمایر، ۱۹۹۲: ۶۰-۳۲).
برخی از مطالعات انجام شده در زمینه باروری و مذهب وجود تفاوت معنی دار بین این دو متغیر را بکلی رد می کند(درایور،۱۹۶۳؛ بوسیا،۱۹۵۴؛ یااوکی ،۱۹۶۱؛ ریزک،۱۹۶۳ ؛ لانگ،۱۹۷۰ ؛ توبر،۱۹۵۵). وان پراگ^[۲۹] و لوهلی تارت^[۳۰] (۱۹۷۴) در مطالعه خود به این نتیجه دست می یابند که تفاوت باروری بین کاتولیکها وپروتستان در هلند از ۶۰ سال پیش تا کنون معنی دار نبوده است. حجازی مهریزی (۱۳۸۳: ۱۱۹-۱۲۱) در مطالعه خود در زمینه مقایسه باروری مسلمانان و زرتشتیان به این نتیجه می رسد که تعالیم و آموزه های دینی در تغییرات باروری هر دو گروه دینی از طریق متغیرهای بینابینی تاثیر گذار است.
مدل نظری پژوهش:
در بخش قبل به ارائه تئوریها و مدلهای باروری پرداختیم و در این بین عواملی که بر باروری تاثیر داشتند شناسایی شدند. می توان گفت که هر کدام از این تئوریها بخشی از رفتار باروری را پوشش می‌دهند و نمی توان تئوری را ارائه داد که بتواند تغییرات باروری را به طور کامل تبیین نماید. بر این اساس هر محقق و پژوهشگری می تواند بر اساس جامعه مورد مطالعه و زمینه های تحقیق، فرضیات خود را شکل دهد و از تئوری استفاده کند که با فرضیات و جامعه او هماهنگی دارد. اما باید توجه داشت که نمی‌توان از تمام تئوریهای حاضر در مورد باروری به منظور تفسیر باروری استفاده کرد.
در این بخش ما بدنبال این هستیم که بهترین تئوری به منظور تحلیل باروری کدام تئوری است؟ و اینکه بر اساس تئوریهای منتخب مدل تحلیلی ما چه شکلی به خود می گیرد؟
مدل جامعه شناختی در تبیین و تحلیل رابطه مذهب و باروری به دو صورت با موضوع برخورد می‌کند:

1. 1. در سطح کلان می توان انتظار داشت که آموزه های مذهبی دو گروه به طور مستقیم باروری را تحت تاثیر قرار می دهند . شرایط سنی ازدواج در دو گروه مذهبی یکی از این موارد است.

1. 1. در سطح خرد عوامل مذهبی به عنوان ساختاری که رفتارهای باروری را متاثر می کنند؛ نادیده گرفته می شوند و به انگیزه ها و گرایش های فردی افراد توجه می شود.

بر اساس مدل جامعه شناختی باروری تفاوت احتمالی باروری دو گروه ناشی از تضاد بین تمایلات افراد و توصیه ها و آموزه های دینی افراد است. می توان چنین بیان کرد که تمایلات و گرایشهای مسلمانان اهل تسنن در زمینه باروری بالا با آموزهای دینی و مذهبی آنها همسو است ( ازدواج در سنین پایین، داشتن فرزند بیشتر) در حالی که کاهش باروری با آموزه های دینی اهل تشیع همسو و هم جهت نمی باشد ( ازدواج در سنین پایین، باروری بالا).
مدل متغیرهای بینابینی یا تعیین کننده های بلافصل باروری می تواند تبیین کننده این موضوع باشد که آموزهای مذهبی به عنوان یکی از عوامل فرهنگی از طریق این متغیرها بر باروری تاثیر می گذارد. نحوه تاثیر گذاری مذهب به عنوان یک متغیر فرهنگی در نمودار۲-۳ مشخص شده است.
نمودار ۲-۳؛ مکانیسم تاثیر گذاری مذهب بر متغیرهای بینابینی
در این پژوهش رابطه مذهب و باروری را مورد بررسی قرار می دهیم. سه فرضیه الهیات ویژه شده، خصایص و ویژگیها و موقعیت گروه اقلیت فرضیه هایی اند که در این پژوهش سعی در آزمودن آنها داریم. در مدل ارائه شده بر اساس سه فرضیه ذکر شده، متغیرهای بینابینی نیز لحاظ شده است؛ بدین منظور که با کنترل کردن این متغیرها مذهب تاثیر مستقل خود را از دست نخواهد داد. برای ارائه مدل نظری و مشخص کردن چگونگی تاثیر مذهب بر باروری، بر آن شدیم که جایگاه مذهب را در تبیین کننده های باروری مشخص کنیم. در این مدل، باروری در وهله اول از متغیرهای بینابینی یا میانی همانند سن ازدواج، استفاده از وسایل جلوگیری از حاملگی، مرگ ومیر های جنینی متاثر می شود. چنین فرض می شود که فاکتورهای محیطی، اقتصادی – اجتماعی وجمعیتی از طریق این متغیرها بر باروری تاثیر می گذارند. مذهب فاکتوری است که در محدوده تعیین کننده هایی قرار می گیرد که به عنوان ساختار اقتصادی واجتماعی شناخته می شوند. براساس این مدل وابستگی مذهبی از طریق هنجارهایی که در مورد اندازه خانواده و متغیرهای بینابینی وجود دارد، عمل می کنند وتاثیر می گذارند. زمانی که مشخصه‏ های اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی کنترل می شوند باروری اختلافی گروه های مذهبی از تفاوتهایی که در متغیرهای بینابینی وجود دارد بر می خیزد. اساس کارما بر این مدل نظری قرار دارد که مذهب علاوه بر اینکه بعنوان یک متغیر تبیینی بر متغیرهای بینابینی تاثیر می گذارد و باصطلاح تاثیری غیر مستقیم بر باروری می گذارد، با کنترل کردن کلیه متغیرها ، تاثیر خالص خود را حفظ می کند و ما بدنبال بررسی این تاثیر هستیم که آیا این تاثیر معنادار است یا نه و اینکه چقدر می تواند تفاوتهای باروری را تبیین نماید.
مدل نظری تحلیل وتبیین تفاوتهای باروری اهل سنت و شیعه ، با بهره گرفتن از تئوریهای ارائه شده به صورت زیر است.
نمودار۲-۴؛ مکانیسم تاثیرگذاری مذهب بر باروری
فرضیات پژوهش:

• • سطح باروری دو گروه مذهبی تفاوت معنی داری با هم دارند به نحوی که اهل تسنن باروری بالاتری دارند.

• • برخی از تفاوتهای باروری دو گروه مذهبی متاثر از عوامل اجتماعی است.

• • برخی از تفاوتهای باروری دو گروه مذهبی متاثر از عوامل اقتصادی است.

• • بر خی از تفاوتهای باروری دو گروه مذهبی متاثر از عوامل جمعیتی است.

• • در صورت کنترل عوامل اقتصادی،اجتماعی و جمعیتی آموزه های مذهبی تاثیر خود را از دست نمی دهد.

زمینه های جمعیت شناختی در آموزه های مذهبی:

1. 1. ازدواج:

ازدواج عبارت است از پیوندی دائمی یا موقت که بر پایه قانون، عرف و یا مذهب میان مرد و زن بوجود می آید. ازدواج پایه گذار خانواده است و موجب زندگی مشترک میان زن و مرد می شود.این پیوند به عنوان یک نهاد اجتماعی و یا یک پدیده اجتماعی از دیدگاه جامعه شناسی، مردم شناسی و جمعیت شناسی مورد بررسی قرار می گیرد. در جمعیت شناسی ازدواج از این نظر مورد توجه و مطالعه قرار می‌گیرد که می تواند منشا باروری و زاد ولد و بالاخره باعث تداوم نسل و بقای جامعه گردد.
۱-۱: ازدواج در اسلام:
اسلام بر خلاف بسیاری از مکاتب بنام مذهبی و یا فلسفی که به ازدواج با نظری کراهت آمیز می نگرد، تشکیل خانوداه و پذیرش زناشویی را امری مقدس و محبوب دانسته و بدان با نظری مثبت می نگرد. ازدواج از نظر اسلام امری مستحب، مورد تاکید و از سنن انبیا معرفی شده و جوانی که به آن تن در می دهد به حقیقت همگام با آفرینش، و سعادتمند است.
بنای تشکیل خانواده و ازدواج امری است فوق العاده محبوب بر آنگونه که هیچ سازمانی و بنایی در نزد خداوند محبوبتر از آن نیست. پیامبر (ص) فرمود:« ما بنی بنا فی الاسلام احب الی الله من التزویج. یعنی در نزد خدای بلند مرتبه هیچ چیز محبوبتر از خانه ای نیست که با زمینه ای اسلامی از طریق ازدواج آباد گردد» ونیز فرمود : پس از پذیرش اسلام برای مسلمانان سود و بهره ای بالاتر از سود ازدواج نیست.
از جمله مشهورترین احادیث در زمینه ازدواج می توان به حدیث نبوی زیر اشاره کرد:
« لا رهبانیه فی الاسلام
در اسلام رهبانیت وجود ندارد». (کتابی، ۱۳۷۷: ۳۷).
به گفته ابوحنیفه ( پیشوای فرقه حنفیه ) ازدواج – چه از نظر فطرت و چه از لحاظ شرع – امری واجب است. به گفته وی « النکاح واجب فطری تدعو الیه الطبیعه البشریه و واجب دینی اوجبه الشرع». و حال آنکه به عقیده امام حنبل ( پیشوای فرقه حنبلیه ) ازدواج تنها تحت شرایطی خاص به صورت واجب در می آید به تعبیر او « متی تافت نفسی الانسان الی النکاح وخشی العنت وجب » یعنی هرگاه نفس انسان به زناشویی مشتاق شود و بیم آن رود که به مشقت و زحمت افتد ازدواج بر او واجب می شود(کتابی، ۱۳۷۷: ۳۷).
حدیث منقول در فروع کافی از ابی عبدالله (ع)، : « من ترک التزویج مخافه العیله فقد اساء باالله الظن. یعنی کسی که به خاطر بیم از عیالواری، از ازدواج خودداری کند، نسبت به خداوند بدگمان شده است» (کتابی، ۱۳۷۷: ۱۰۵)، اهمیت مساله ازدواج را نزد بزرگان و علمای مسلمان نشان می دهد.
در حدیثی صحیح از امام رضا(ع) منقول است که سه چیز از سنت پیامبران است: بوی خوش کردن، موهای زیادتی بدن را اذاله کردن، و زنان بسیار داشتن یا بسیار با ایشان مقاربت کردن(مجلسی، ۱۳۸۳: ۱۰۳)
به سندهای معتبر بسیار از حضرت رسول منقول است که فرمود: از دنیای شما اختیار کرده ام زنان و بوی خوش را ،و روشنی دیده من در نماز است (همان ).
۱-۲: اهمیت ازدواج:
ازدواج از نظر اسلام وسیله ای برای پاکدامنی و پاک زیستن است. حضرت محمد(ص) فرمود: « تزوج تستعفف مع عفتک. ازدواج کن تا با پاکدامنی زندگی کنی». و نیز در سخن دیگر فرمود مردان را زن دهید تا خدا اخلاق شان را نیکو و ارزاق شان را وسیع وجوانمردی شان را زیاد فرماید.
پیامبر اسلام در سخنی دیگر می فرماید: آنکس که آیین و مذهب همگام با فطرت مرا دوست دارد باید پای بند به سنت من باشد و یکی از سنت های من ازدواج است. جایی دیگر آن حضرت می فرماید: « من کان له یتزوج و لم یتزوج فلیس منا. آنکس که زمینه وامکانی برای ازدواج داشته باشد ودر عین حال از آن سر باز زند از ما نیست» (قائمی ،۱۳۶۴: ۲۲). پیامبر اکرم می فرماید هر کس ازدواج کند نیمی از سعادت خود را باز یافته است .
روایات زیادی در زمینه ازدواج وجود داردکه همه حاکی از تائید و استجاب این امر است:

• دو رکعت نماز فرد متاهل از ۷۰ رکعت نمازی که فرد عزب بخواند وحتی از نمازها و روزه های مکرر او در شب و روز افضل تر است (پیامبر اسلام ).