عنوان: ارائه کارنامه مشروطه خواهان جنوب و نقش انگلیس درمشروطه جنوب
چکیده:
خلیج فارس و بنادر جنوبی ایران به دلیل موقعیت سوق الجیشی و اقتصادی خود ، همواره مورد توجه کشورهای قدرتمند بوده است. به ویژه با ظهور پدیده استعمار این منطقه دستخوش تجاوزات عدیده ای گردید .یکی از این استعمار گران که همواره چشم طمع به این منطقه دوخته ، انگلستان است . مقدمه نفوذ سیاسی و استعماری انگلیس در خلیج فارس به دوره سلطنت شاه عباس اول باز می گردد که ناوگان جنگی کمپانی آنها موفق به طرد پرتغالی ها از بندر عباس و جزیره هرمز شد و به دنبال آن اجازه تآسیس تجارتخانه در کرانه های خلیج فارس را به دست آوردند . بعد از آن در دوره افشاریه کشته شدن زود هنگام نادر شاه مجالی نداد تا به نیات وی در این منطقه حساس جامه عمل پوشانده شود . هرچند در دوره کریم خان عمال انگلیسی حاکمیت ایران بر آبهای خلیج فارس را به رسمیت شناختند ولی در دوره هرج و مرج سیاسی بعد از آن توانستند نفوذ خود را در این منطقه گسترش دهند .در دوره قاجاریه دولت انگلستان توانست نیروهای خود را وارد منطقه خلیج فارس کند و با ایجاد کنسول خانه ، استحکامات نظامی ، بیمارستان و . . . در بوشهر این شهر را به عنوان پایگاه خود در منطقه جنوب قرار دهد .و در دوره مشروطیت نقش مشروطه خواهی و آزادی طلبی داشت و در زمان رضاشاه در مبارزه با حکومت مرکزی و مقابله با پلیس جنوب فعال بود.اگرچه حکومت مرکزی به دلیل ضعف خود نتوانست موضع مستحکمی در مقابل استعمار انگلیس در جنوب از خود نشان دهد ولی مردم ، علما و روحانیون بودند که خشمگین شده و به مبارزه با آنها پرداختند و در این راه از بذل هیچ کوششی دریغ نکردند .نگارنده در مقاله حاضر با نگرشی توصیفی تحلیلی و با تکیه بر اسناد و منابع موجود در پی آن است تا به بررسی واکنش های مردمی جنوب کشور در مقابله با استعمار انگلیس پرداخته، و نشان دهد که انزجار از کشور های بیگانه امری است که همواره از سوی مردم مورد توجه قرار گرفته است .
کلید واژه: خلیج فارس ، بوشهر، استعمار انگلیس ، انگلیس، مردم و علما و روحانیون
مقدمه
به هنگام بررسی تاریخ دوره ی قاجار و به ویژه دوره ی مشروطه در چهارگوشه ی ایران زمین، تحولات بسیاری با محوریت مشروطه خواهی ، قانون گرایی، اصلاحات و اندیشه های نوین سیاسی دیده می شود. از این رو ضرورت دارد به سیر مشروطه خواهی در تک تک ایالت ها و ولایت های آن دوره به طور خاص توجه شود.
یکی از مناطق پیشرو در مسیر مشروطه خواهی، بوشهر و بنادر خلیج فارس می باشد. به دلیل اینکه بوشهر مرکز حکومت بنادر و جزایرخلیج فارس در سال های قبل از مشروطه، چاپخانه، مدرسه، روزنامه و تلگرافخانه و ارتباطات گسترده ی دریایی – تجاری با دیگر کشورها داشته ، این عوامل بر افزایش آگاهی و نوخواهی مردم در هنگام وقوع مشروطه تاثیرگذاری فراوانی داشته است. زیرا از طریق این وسایل و رسانه ها ارتباط دو سویه ای برقرار می شد. پیام های روشنفکری، اندیشه های آزادی خواهان و مشروطه طلبان به آنها می رسید و آنان نیز می توانستند با شب نامه، روزنامه و تلگراف، لایحه و … به دیگر بلاد پیام خود را برسانند. در مورد انقلاب مشروطیت و خیزش عمومی مردم در کرانه‌های شمالی خلیج فارس، به ویژه بندر بوشهر، مرکز بنادر و جزایر خلیج فارس، در عصر قاجار، تا کنون پژوهش مستقلی انجام نشده، در حالی که اسناد و مدارک تاریخی موجود بیانگر آن است که هم‌زمان با قیام میهن‌پرستان ایرانی علیه استبداد صغیر در سال ۱۳۲۷٫ق/ ۱۹۰۹٫م، مردم بوشهر نیز همراه و همگام با دیگر شهرهای ایران در این رستاخیز ملی شرکت کردند و در متزلزل ساختن ارکان و پایه‌های نظام پوشالی محمدعلی‌شاه نقشی کارساز داشتند.
شایان نگرش است، با تکیه بر گزارش‌های بالیوز دولت انگلیس در بوشهر، که به سال ۱۳۲۷٫ق/۱۹۰۹٫م فراهم گردید، آغازگر نهضت جنوب ایران، آیت‌الله عبدالحسین لاری است که با توصیه به روحانیان طرفدار خود در بندرعباس، لنگه و بندر بوشهر کوشیده است تا حکومت بنادر را سرنگون سازد و نیروهای طرفدار خود را بر مسند قدرت قرار دهد؛ اقدامی که از پیامدهای مترتّب بر آن، به خطر افتادن منافع دولت بهیه انگلیس و مداخله مستقیم ناوگان دریایی آن کشور در این ماجراست آغازجنبش جنوب ایران را می توان سال ۱۶۲۲ دانست که در آن مردم هرموز علیه پرتغالیها بپا خواستند و سرانجام بافتح هرمز (۱۶۲۲) ۲۲- ۳۰ آوریل ۱۶۲۲ این یک رویداد مهم درتاریخ خلیج فارس است.. جنبش مردم جنوب بخصوص توسط مبارزان تنگستان، دشتی و دشتستان در عهد دوره قاجار بویژه عصر ناصری در مقابله با نیروهای مهاجم بریتانیا با تاثیرگزاری از مساله هرات شکل یافت جنوب ایران بخصوص استان بوشهر در تحولات دو سدهٔ اخیر در چهار نوبت مورد هجوم نیروهای انگلیسی در سالهای ۱۸۳۷، ۱۸۵۶، ۱۹۰۹ و ۱۹۱۵ میلادی قرار گرفت. پیش از آن پرتغالیها در قرن شانزدهم بعنوان اولین یورش کنندگان در بندر ریگ و در فاصله ماه های آوریل تا جولای ۱۵۱۹م در ریشهر حضور یافتند. سپس تصرف جزیرهٔ خارگ توسط هلندیها در سال ۱۷۵۳م اتفاق افتاد که در هر کدام از مراحل یاد شده با مقاومت نیروهای مردمی جنوب همراه بوده‌است.
فصل اول(کلیات):
۱-۱ طرح و تبیین موضوع:
حکمرانی بخش عظیمی از مناطق ساحلی خلیج فارس، از بندردیلم تا چابهار و گوادر در بلوچستان زیر نظر حکمران بنادر و جزایر خلیج فارس با مرکزیت بوشهر بود، جایی که به خاطرگستردگی مرزها، تاثیر گذاری آن در رشداندیشه های آزادی خواهی مردم جنوب و تاثیر پذیری آن از جریان های سیاسی وتحرکات شبه نظامی مشروطه خواهان، بسیار قابل تامل می باشد. مطالبات مردم ایران و مخالفت با عوامل استبداد ، منجر به تصویب «قانون انتخابات» در سال ۱۳۲۴ه.ق/۱۲۸۵خ و آغاز عصر مشروطه گردید. از دوره صفویه شبه جزیره و بندر بوشهر ، کم کم مرکز توجه مقام های سیاسی و تحرکات پررنگ بازرگانی در خلیج فارس شد. اما رونق تجاری بوشهر نظر نادر شاه افشار را به خود جلب کرد تا اساس توسعه ی نیروی دریایی ایران را در این بندر پی ریزی کند. همین رویداد بوشهر را به سوی مرکزیت سیاسی – تجاری خلیج فارس سوق داد وسعت اراضی و مناطق تحت نفوذ و به دنبال آن درآمد های مالیاتی گمرک، بر شکوه و شوکت سیاسی بوشهر افزود.از اواخر عصر ناصری و دوره ی مظفرالدین شاه در رقابتی شدید کشور های انگلیس ، روسیه ، هلند،نروژ،بلژیک ، فرانسه،ایتالیا،آلمان و عثمانی هرکدام نماینده ای سیاسی در بوشهر مستقر کردند. ارتباط دریایی با بمبئی ، کلکته ، لندن ،فرانکفورت ، نیویورک ، مصر و دیگر نقاط جهان ذهن و زبان مردم جنوب را با تمدن جدید و اندیشه های نوین پیوند می زد. در این پژوهش تلاش می شود ، ، کارنامه و فعالیت های آزادی خواهانه،انگلیس و مشروطه خواهان در این دوره (۱۲۹۰-۱۲۸۵خ) با توجه به اسناد ، گزارش ها و منابع معاصر آن بررسی شود.
۱-۲ ادبیات موضوع:
موضوع این پزوهش موضوعی تازه می باشد که نویسندگان زیادی پیرامون انگلیس در جنوب -مشروطه بوشهر، قیام مردم جنوب برضد استعمارگران انگلیس و ریس علی دلواری اقدام به نشر آثار زیادی نمودند که به برخی ازاین نویسندگان اشاره می شود.
مشروطیت در جنوب ایران-ترجمه حسن زنگنه-انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصرسال ۱۳۸۶:
این کتاب حاوی ترجمه ی گزارش های روزانه بالیوز گری انگلیس در بوشهر می باشد. اگر چه روح تفکرات استعمارگران انگلیسیان بر انشای این گزارش ها حاکم است اما می توان نکات جزیی ، رویداد ها و موضوع های جالبی را از میان سطر سطر آن بیرون کشید.
مطبوعات بوشهر در عصر قاجار -دکتر سید جعفر حمیدی -موسسه مطالعات تاریخ معاصر – ۱۳۷۸:
در این کتاب گزارش های روزنامه های مظفری ؛ حبل المتین و یادگارجنوب در دوره قاجار راجع به بوشهر با انتخاب مولف گزینش و درج شده که از برخی گزارش های مرتبط با مشروطه ی بوشهر و انجمن ولایتی نیز بهره گرفته شده است.
تاریخ بوشهر- محمدحسین سعادت-انتشارات میراث مکتوب- ۱۳۹۰:
نویسنده این کتاب نخستین مدیر مدرسه ی سعادت و از مشروطه خواهان فعال بوشهر بوده است. او حضوری مستقیم در دوره ی پنج ساله ی مورد مطالعه داشته و گزارش هایی از رویداد های این بندر ثبت و ضبط کرده است. شیخ محمد حسین سعادت به نحوی متهم بود که با نام مستعار شیخ زین العابدین و (ش.ز)مطالبی را در حمایت از مشروطه خواهان در روزنامه های اصلاح و مجلس منتشر می کند. او در قیام سید مرتضی در شمارحامیانش بود و تا آخرین لحظه از او حمایت کرد از این رو این منبع دست اول و حاوی مطالب بکری می باشد که سالها به صورت نسخه خطی در دانشگاه تهران بود و به تازگی به کوشش دکتر عبدالرسول خیر اندیش و عمادالدین شیخ الحکمایی توسط انتشارات میراث مکتوب به زیور طبع آراسته شده است.
پژوهش های معاصر -مشروطیت بوشهر -دکتر عبدالکریم مشایخی -موسسه مطالعات تاریخ معاصر – ۱۳۷۸:
در این کتاب مشروطیت بوشهر در دوره استبداد صغیر و با محوریت فعالیت های سید مرتضی اهرمی ؛ روحانی مشروطه خواه بوشهری پرداخته شده است . این کتاب نخستین اثری هست که مشروطه ی بوشهر را به طور اختصاصی مورد مطالعه و بررسی قرار داده است.
جنبش مشروطه -دکتر داریوش رحمانیان -کانون اندیشه جوان ، تهران ، ۱۳۹۰:
این کتاب با نثری روان و نگاهی تحلیلی وقایع جنبش مشروطه را در پنج سال آغازین بررسی کرده است. از این رو برای ترسیم وضعیت اندیشه ورزی مشروطه خواهی از آن استفاده شد.
نقش سیاست موازنه و نیروی سوم در تاریخ ایران -دکتر علیرضا علی صوفی -انتشارات دانشگاه پیام نور ، تهران ، ۱۳۸۹:
در این کتاب با نگاهی نو به دسیسه های استعمار گران در دوره ی قاجار برای هرچه بیشتر به تاراج بردن ایران پرداخته شده و ضعف دستگاه دیپلماسی ایران را در دور زدن نقشه های آن ها را به خوبی نشان می دهد، به ویژه در هنگام جنبش مردم ایران در عصر مشروطه نشان می دهد هر کدام از دول بیگانه چه نقشی در توقف و سرکوب مشروطه ایرانی داشتند. از آنجا که بوشهر نیز در حوزه نفوذ استعماری انگلیس قرار داشت بنابراین از این اثر ارزنده در موارد متعدد بهره گرفته شد.
۱-۳ علل انتخاب موضوع:
از آن زمان که انگلیس بر اهمیت تجاری و سیاسی خلیج فارس پی‌برد،کوشید به هر راه ممکن جایگاه خویش را در این منطقهء مهم استوارتر کند و همکاری با دولت ایران بریا یه اخراج پرتغالیها ،بستن قراردادهای تجاری و سیاسی،حضور تجاری و نظامی و اشغال جزایر وبنادر ایرانی و تحریک اعراب منطقه،از جمله اقدامات انگلیسیها در راه پاسداشت منافع موجود در منطقه و هند و به دست آوردن منافع بیشتر بود. انگلیس به هنگ
ام مشروطه نیز از ضعف دولت مرکزی و آشفتگی اوضاع داخلی ایران سود برد و به تحکیم موقعیت سیاسی،تجاری و نظامی خویش در جنوب ایران و حاشیهء جنوبی خلیج فارس پرداخت. تا کنون پیرامون مشروطه و انگلیس در جنوب هیچگونه پژوهش مستقلی انجام نگرفته است ، در حالی که بوشهر دروازه تجاری و مفصل ارتباطات فرهنگی ، سیاسی و بین المللی ایران و جهان در دوره قاجار و به ویژه در دوره مشروطه بود. انجمن ولایتی بوشهر را که نهادی برآمده از متن مشروطه و اندیشه های آزادی خواهی و اصلاحات بود این موضوعات ضرورت و اهمیت انجام تحقیق پیرامون آن را بیشتر نشان می دهددر این مقاله بر آنیم با توجه به اینکه مدت مدیدی از عصر مشروطه میگذرد آثار و نتایج آن درکشور وبا نگرشی خاص درجنوب کشور چه بوده، همچنین به بررسی وواکنش مردم جنوب کشور در مقابله با استعمار انگلیس پرداخته، و نشان دهد که انزجار از کشور های بیگانه در امور داخلی کشور امری است که همواره از سوی مردم مورد توجه قرار گرفته است .
۱-۴ اهداف تحقیق:
هدف از این پژوهش ارائه کارنامه مشروطه خواهان جنوب و نقش انگلیس درمشروطه جنوب از آغاز تا انجام می باشد که در دوره ی زمانی ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ خورشیدی در بندر بوشهر ( مرکز حکومت بنادر و جزایر خلیج فارس ) بر اساس قانون و با جوشش مردم این سامان در راه تحقق مشروطه ، مشروطه خواهی و فعالیت های آزادی خواهی شکل گرفت. بنابراین برای پرتو افکنی بر رخداد های مشروطه وانگلیس و تاثیر گذاری آن در سرتاسر ایران ، می توان از این تحقیق استفاده کرد. دانشنامه ها ، مراکز تحقیقاتی که مسایل سیاسی _ اجتماعی کرانه های خلیج فارس را پیرامون اندیشه های مشروطه خواهی، اصلاحات و تحولات دنیای معاصررا بررسی می کنند پژوهشگاه هایی که مطالعات و تحقیقات تاریخی انجام می دهند. همه می توانند از این پژوهش استفاده کنند.
۱-۵ سوال اصلی وسوال فرعی:
سوال اصلی:
آیا دولت انگلیس درقیام مشروطه جنوب ایران(۱۲۸۵-۱۲۹۰)نقش داشته است؟
سوال فرعی:
آیا علما وروحانیون درقیام مردم جنوب بر علیه استبداد نقش داشته اند؟
-
- ۶ فرضیه های تحقیق:
۱-فرضیه اصلی:
دولت انگلیس درقیام جنوب کشور نقش عمده ای داشته است
-
- فرضیه فرعی:
بنظر می رسد در تحقق نهضت مشروطه نمی توان نقش علما ورهبران سیاسی و مردم را منفک کرد وآنها مکمل یکدیگر بودند.
۱-۷ تعریف مفاهیم
۱-مشروطه: کلمه مشروطیت از نظر لغوی یعنی آنچه مقید به شرط است و از نظر مفهوم سیاسی به حکومتی گفته می‌شود که در آن اختیارات قدرت حاکمه محدود است و یا به عبارتی جلوگیری از تمرکز قدرت به منظور حفظ حقوق اساسی افراد و گروه ها می‌باشد. وجود مجلس یکی از اصول ذاتی این نوع حکومتهاست.
۲-استعمار: استعمار در لغت به معنای آبادانی کردن، آبادانی خواستن، تسلّط مملکتی قوی بر مملکتی ضعیف به قصد استفاده از منابع طبیعی و نیروی انسانی افراد آن با تظاهر به منظور آبادی و رهبری آن به سوی ترقّی است.
استعمار رژیم سیاسی و اقتصادی است که در یک سرزمین یا کشور، از طرف یک یا چند دولت خارجی برقرار شود و از این رهگذر، دولت ( یا دولتهای ) خارجی نظامی را در آن سرزمین مستقر می سازند که بدون رضایت مردم از خارج بر آنان تحمیل شده است
۳-اصلاحات: اصلاح، مصدری عربی و مفرد که در لغت‌نامه‌های فارسی و عربی معانی بسیاری برای آن بیان شده است، از جمله: «به صلاح آوردن، بسامان آوردن، سر و سامان دادن، آراستن، نیکویی کردن، رفع عیب چیزی، التیام دادن. اصلاحات عبارت است از: «باور به اینکه می‌توان دگرگونی و تغییر در زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را از طریق اصلاحات و نه انقلاب و با بهره‌گیری از روش‌های مسالمت‌آمیز و ملایم رقم زد و برای این کار نیازی به استفاده از روش‌های خشونت‌آمیز و انقلابی نیست.»
۱-۸ روش انجام تحقیق
این تحقیق بر پایه رویکرد توصیفی و با روشی تحلیلی ، گزارشی مستند از مشروطه در جنوب و کارنامه ی آن از آغاز تا انجام ارائه می کند. در این تحقیق با روش قیاسی به تجزیه و تحلیل جزئیاتِ عملکردمشروطه وانگلیس در جنوب، در دوره پنج ساله (۱۲۹۰-۱۲۸۵ خورشیدی) پرداخته شده و در مجموع تصویری کلی از این موضوع ارائه شده است.
۱-۹ موانع ومحدودیتهای تحقیق:
برای انجام این تحقیق بدلیل دردسترس نبودن منابع کتابی دسته اول در استان و موجود بودن برخی از این کتب درکتابخانه ملی کشور با موانع و محدودیتها ومشکلات زیادی همراه بودم.برخی ازاین منابع را نیز در بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر دکتر عبدالکریم مشایخی رییس این بنیاد در اختیارم گذاشت.
۱-۱۰ سازماندهی تحقیق:
فصل اول این تحقیق به کلیات پرداخته شده است. فصل دوم: پیشینه تاریخی دولت انگلیس درایران وجنوب کشور وچگونگی بوجودآمدن انقلاب مشروطه درایران ونقش دولت انگلیس در به انحراف کشیدن جریان مشروطه.فصل سوم: درمورد انگلیس وانقلاب مشروطه در بوشهر ،جنبش مشروطه در جنوب وقیام سید مرتضی اهرمی ورییس علی دلواری و تاثیر تحولات خارجی وانگلیس برروند نهضت مشروطه فصل چهارم: انگلیس وعلما،رویارویی انگلیس وعلما در بوشهر وترفندهای بریتانیا در مبارزه با علما فصل پنجم: شکست مشروطه بوشهر وعلل آن ونقش انگلیس وقدرتهای خارجی درشکست مشروطه بوشهر ودر فصل ششم نتیجه گیری ومنابع مورد استفاده شده دراین تحقیق لحاظ شده است.
فصل دوم
انقلاب
مشروطه
بخش اول
۲-۱- پیشینه تاریخی حضور انگلیس در جنوب ایران
اولین نماینده سیاسی و تجاری دولت انگلیس که از طرف شرکت تجاری مسکوی در زمان شاه طهماسب اول در نوامبر ۱۵۶۲ م / ۹۷۰ ه ق وارد ایران شد آنتونی جنکینسون بود ولی وی به دلایلی مورد توجه چندانی قرار نگرفت و پس از آن بود که جان نیوبری به عنوان اولین فرد انگلیس نام گرفت که از راه زمینی به خلیج فارس سفر کرد . وی در بازگشت به لندن با دیگر بازرگانان تماس گرفت که از جمله آنان ادوارد ازبورن اولین مدیر کمپانی لوانت در ۱۵۸۱ م / ۹۸۹ ه ق بود . بازرگانان کمپانی لوانت با شنیدن خبرهای نیوبری تصمیم گرفتند تجارت خود را به ایران و هند توسعه بخشند.۱[۱] در ۱۵۸۳ م / ۱-۹۹۰ه ق نیوبری به اتفاق گروهی از بازرگانان دیگر عازم هرمز شد تا تجارتخانه ای در آنجا دایر کنند ولی این گروه به جاسوسی و انحراف مذهبی متهم ، و از سوی پرتغالی ها دستگیر و زندانی شدند . تلاش انگلیسی ها در این دوره برای ایجاد یک راه زمینی به خلیج فارس با اقبال چندانی روبه رو نشده و آنان به این نتیجه رسیدند که برای پایان دادن به سلطه پرتغال به نیروی بحریه ای قوی احتیاج است که در مدت کوتاهی این نیرو به وسیله کمپانی هند شرقی انگلیس و کمپانی هند شرقی هلند تآمین شد اگر چه در ابتدا برای شکست پرتغالی ها با هم همکاری می کردند ولی بعدا این دو نیرو به صورت رقبای سرسخت در آمدند.دکتر امین محقق عرب در خصوص چگونگی حضور نخستین انگلیسی ها در شرق می نویسد : در سال ۱۶۰۱ م / ۱۰۱۰ ه ق چهار کشتی از لندن بادبان برافراشتند و تحت فرماندهی لانکاستر به اقیانوس هند آمدند و برای اولین بار دفتر تجاری انگلستان را تآسیس کردند . این کشتی ها همگی در سال ۱۶۰۳ م / ۱۰۱۲ ه ق مملو از کالاهای گران قیمت و نادر شرق به لندن بازگشتند . به این ترتیب بود که انگلستان به شرق پا نهاد .”در سال ۱۶۱۵ م / ۱۰۲۴ ه ق بود که ریچار استیل از طرف کمپانی هند شرقی توانست فرمان تجارت با ایران را از شاه عباس اول دریافت کند و اولین کشتی پارچه از انگلیس وارد بندر جاسک و از آنجا به شیراز رسید . کمپانی انگلیسی تجارتخانه هایی در آن شهر و اصفهان دایر کرد . شاه عباس انتظار داشت که در مقابل امتیازی که به انگلیسی ها می دهد او را در اخراج پرتغالی ها از هرمز یاری کنند . در ۳ مه ۱۶۲۲م/۳ رجب ۱۰۳۱ ه ق بود که قوای انگلیسی به کمک امامقلی خان حکمران فارس آمده و توانستند پرتغالی ها را شکست دهند . بعد از آن بود که سر داد مور کاتن به عنوان اولین سفیر رسمی انگلیس از سوی چالز اول در ۱۶۲۷ م/۱۰۳۶ ه ق به دربار ایران فرستاده شد ولی در مدت کوتاهی که در ایران به سر برد درگذشت .در ادامه ، کمپانی هند شرقی انگلیس در ایران رقابت هایی با هلند و فرانسه داشت ولی توانست تا پایان دوره صفویه موقعیت دلخواه خود را در ایران حفظ کند و در قرن نوزدهم میلادی / سیزدهم سلطه خود را بر آبهای خلیج فارس برقرار کند .۲[۲] سلطه ای که لرد کرزن با فضاحت تمام به ستایش آن برخاسته است ” در میان همه گروه ها ؛ سیمای قدرتمند بریتانیا که قانون را با قدرت و عدالت برقرار می سازد ؛ حضور دارد . در دوره افشاریه فعالیت های تجاری انگلیس در ایران دارای نوسانات متعددی بود بیشتر از طریق نمایندگان شرکت مسکوی صورت می پذیرفت ولی هرچند فعالیت آنان در شمال ایران چشمگیر بود ، در نواحی جنوبی با موفقیت کمتری روبه رو بود . در این زمان نادر روی خوشی به انگلیسی ها نشان نمی داد و در پی آن بود که از تماس فرمانداران جنوب با انگلیسی ها ممانعت به عمل آورد . رایین در کتاب خود نامه ای آورده که نادر شاه به شیخ نصر حاکم وقت بوشهر درباره تماس وی با یک نفر انگلیسی نگاشته و در آن نادر هشدار می دهد که از تماس با انگلیسی ها پرهیز شود و درباره مسائل خلیج فارس و جزایر آن مذاکره نشود .با قتل نادر هرج و مرج و آشفتگی سراسر ایران خاصه نواحی ساحلی خلیج فارس را در بر گرفت و به دلیل نابسامانی داخلی و تآثیرات آن بر تجارت دیگر کشورهای خارجی ، فعالیت انگلیسی ها گسترش یافت . در این دوره ابراهیم میرزا که بعد از قتل برادر خود عادل شاه ، در اصفهان اقامت یافته بود ، رفتار خوبی با اروپاییان نداشت و نماینده انگلیس که در اصفهان مستقر بود ، چندین بار آماج ضرب و شتم مآموران حکومتی قرار گرفت . همچنین به علت تعدیات نصیر خان لاری، حاکم لارستان ، که حوزه قدرت وی به بندر عباس هم می رسید ، نسبت به مآموران مرکزی تجاری شرکت انگلیسی هند شرقی در بندر عباس ، روسای شرکت در سال های ۱۱۷۴ ه ق تا ۱۱۷۵ مقر خود را از بند عباس به بصره انتقال دادند و در سال ۱۷۶۳ م / ۱۱۷۷ ه ق بود که آنها تصمیم گرفتند فعالیت تجاری خود را در ایران از سر گیرند .دوگلاس نماینده کمپانی در بندر عباس بعد از بررسی موقعیت بنادر مختلف ایرا[۳]ن بوشهر را برای تآسیس نمایندگی کمپانی هند شرقی پیشنهاد نمود وی در گزارش خود بوشهر را شهری معرفی کرده که از سه جهت به دریا محدود می شود و در صورت نیاز نمایندگی می تواند از موقعیت و منافع خود دفاع نماید . مخارج مناسب اقامت در این شهر بندری و نزدیک بودن آن به شیراز که در ان روزگار پایتخت دولت زندیه بود از دلایل دیگری بود که بوشهر را از اهمیت ویژه ای برخوردار ساخت .۳با ظهور کریم خان مناسبات ایران با قدرت های اروپایی دستخوش تحول شد از آنجا که او طرفدار تجارت بود زمینه برای تجدید فعالیت انگلیس فراهم شد و این دولت به تآسیس تجارتخانه یا نمایندگی در بوشهر پرداخت . به همین منظور هیآتی بازرگانی به همراه دو نماینده به نا
م های ویلیام آندرو پرایس و توماس درن فورد مآمور مذاکره با کریم خان شدند .این هیآت ، پیش از دیدار با کریم خان ، با شیخ سعدون حاکم بوشهر قراردادی امضاء کردند و از آنجا که کریم خان مایل بود تجارت بریتانیا دوباره رونق یابد ؛ به همین دلیل ؛ در محرم سال ۱۱۷۷ ه ق قرارداد مزبور را تصویب کرد . با انعقاد این قرارداد نمایندگی انگلستان در بوشهر از صورت نمایندگی یک شرکت تجاری به صورت یک مرکز سیاسی درآمد که به مرور به شیخ نشین های سواحل عربی خلیج فارس نیز سایه می انداخت . ولی اندک زمانی بعد فعالیت های آنان موجب بدگمانی کریم خان شده و به صراحت اظهار داشت که انگلستان نمی تواند ایران را مانند هندوستان با مکر و تزویر به چنگ آورد . سرانجام در فوریه سال ۱۷۶۹ م / ۱۱۸۶ ه ق دستور داد نمایندگی انگلیس در بوشهر را تعطیل و تمام اتباع آنان را از ایران اخراج کنند . با مرگ کریم خان در ۱۱۹۳ ه ق آشفتگی های خلیج فارس شدت بیشتری یافت .[۴]
۲-۱-۱ حضور انگلیس در جنوب ایران در دوره قاجاریه
