متغیرها

تعداد پرسش‌ها

ضریب آلفای کرونباخ

تجربه خدمت

۱۶

۸۱/۰

ارزش ویژه برند

۴

۸۹/۰

ارزش ویژه رابطه

۵

۷۳/۰

وفاداری

۵

۷۹/۰

رضایت

۴

۸۰/۰

کل پرسش‌نامه

۸۳/۰

از آنجایی که مقدار ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده برای هر بخش پرسشنامه و همچنین برای کل داده‌ها از حد قابل قبول (۷/۰= α) بیشتر است لذا پایایی پرسشنامه قویاً تایید می‌گردد.

روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
در این پژوهش داده‌های گرد آوری شده از طریق پرسشنامه وارد نرم افزار SPSS شده و تحلیل‌های لازم بر روی آن‌ ها انجام شده است. تحلیل‌های آماری صورت گرفته از دو نوع کلی آمار توصیفی و استنباطی هستند که در آمار توصیفی با ارائه شاخص‌های توصیفی تمایل به مرکز و همچنین رسم شکل‌ها شمای کلی داده‌ها نمایش داده می‌شود. در آمار استنباطی نیز جهت آزمون فرضیه‌‌ها و مدل مفهومی پژوهش از روش مدلسازی معادله ساختاری و نرم‌افزار Amos که نرم‌افزاری توانا در این زمینه است استفاده شده است.
مروری بر روش مدلسازی معادله ساختاری
روش مدل­سازی معادله ساختاری ابزاری قدرتمند است که پژوهشگر را در چگونگی تدوین مبانی و چارچوب نظری پژوهش در قالب مدل­های اندازه ­گیری و ساختاری یاری می­رساند. علاوه بر آن، با بهره­ گیری از داده ­های تجربی امکان آزمون مدل تدوین شده را به عنوان یک کل فراهم آورده و با شاخص­ هایی که در برابر پژوهش­گر قرار می‌دهد وی را در اصلاح و بهبود مدل تدوین شده راهنمایی می­ کند. مدل‌سازی معادله ساختاری به لحاظ روش شناختی از دقت بالایی برخوردار است و به لحاظ کاربردی با شرایط واقعی زندگی اجتماعی بسیار نزدیک است. مدل معادله ساختاری در شکل عمومی­اش ترکیبی از مدل­های مسیر و مدل­های عاملی تأییدی است اما این محصول ترکیبی، دارای خصایص ویژه خود نیز می­باشد (قاسمی, ۱۳۸۹).
این روش مدل‌سازی به پژوهشگر یاری می‌رساند تا الگویی نظری را که از اجزای مختلف و متنوعی تشکیل یافته، هم به طور کلی و هم به گونه‌ای جزئی مورد آزمون و وارسی قرار دهد. اینکه آیا داده‌های گردآوری شده از یک نمونه، کلیت الگوی نظری تدوین شده را مورد حمایت قرار می‌دهد یا خیر و در هر صورت کدام یک از اجزای الگوی نظری مدون با توجه به داده‌های گردآوری شده مورد تأیید قرار می‌گیرند و کدام یک نیاز به تغییر، اصلاح و یا حذف دارند (قاسمی, ۱۳۸۹).
مدل‌سازی معادله ساختاری را می‌توان به عنوان روشی کمّی تلقی کرد که به پژوهشگر یاری می‌رساند تا پژوهش خود را از مطالعات نظری و تدوین آن‌ ها گرفته تا تحلیل داده‌های تجربی، در قالبی چند متغیره سامان بخشد. این روش پژوهشگر را به پیچیدگی‌های زندگی اجتماعی و همچنین پیچیدگی‌های موجود در اندازه‌گیری سازه‌های پنهان فرهنگی و اجتماعی نزدیک کرده و بنابراین تحلیل کمی از پدیده‌های کیفی را به لحاظ روش شناختی، دقیق‌تر و به لحاظ کاربردی واقع‌بینانه‌تر سازد (قاسمی, ۱۳۸۹).
مدل‌های معادله ساختاری به طور معمول ترکیبی از مدل‌های اندازه‌گیری و مدل‌های ساختاری‌اند. بر مبنای مدل‌های اندازه‌گیری، پژوهشگر تعریف می‌کند که کدام متغیرهای مشاهده‌ شده اندازه‌گیرنده کدام متغیرهای پنهان هستند و بر پایه مدل‌های ساختاری مشخص می‌شود که کدام متغیرهای مستقل دارای تأثیر بر کدام متغیرهای وابسته‌اند (قاسمی, ۱۳۸۹). در نهایت باید گفت گرچه روش‌های تحلیل‌های رگرسیون خطی و مسیر را شاید بتوان به عنوان دو روش آماری اصلی در آزمودن فرضیه‌های پژوهشی دانست ولی با این وجود راه‌کارهای مختلف ابداع شده توسط دانشمندان حوزه مدل‌سازی، این یقین را در پژوهش‌گر به وجود می‌آورد که می‌تواند انواع فرضیه‌های کاربردی در مطالعات اجتماعی را به مدل درآورده و آن‌ ها را آزمون کند. در این پژوهش از مدل‌سازی معادله ساختاری برای آزمون مدل مفهومی پژوهش استفاده خواهد شد.
معیارهای سنجش برازش مدل
به منظور سنجش برازندگی مدل‎ها آزمون‎های گوناگونی ارائه شده است که به‎گونه کلی شاخص‎های برزاندگی نامیده می‎شوند. با وجود اینکه این آزمون‎ها پیوسته در حال مقایسه، توسعه و تکامل‎اند، اما هنوز درباره یک آزمون بهینه توافق همگانی وجود ندارد. در ادامه برخی از پرکاربردترین شاخص‌هایی که جهت آزمون برازش مدل در روش مدلسازی معادلات ساختاری استفاده می‌شود به صورت مختصر توصیف شده‌اند.
آماره کای دو (^۲χ): در مدل‎سازی معادلات ساختاری، آماره کای دو روشی سنتی برای ارزیابی برازش کل مدل می‎باشد. بر اساس این آماره، فرض صفر این است که مدل به‎گونه کامل با داده‎های جامعه آماری برازش دارد. زمانی که آماره کای دو از نظر آماری معنی‎دار باشد، منجر به رد این فرض می‎گردد و نشان می‎دهد که مدل مورد نظر از برازش کامل برخوردار نیست و مدل رد می‎شود. در آزمون کای دو، نمونه‎ های کوچک ممکن است کفایت لازم را نداشته و همچنین با نمونه‎ های بزرگ، عموماً کای دو معنی‎دار می‎شود و تقریباً بیشتر مدل‎ها رد می‎شود. از این رو، می‎باید شاخص‎های برازش دیگری را مورد استفاده قرار داد (هومن, ۱۳۸۷).
شاخص ریشه میانگین مجذور خطای تقریب^[۵۶] (RMSEA): به‎گونه کلی، زمانی که مقدار این آماره کمتر از ۰٫۰۵ باشد، نشان می‎دهد که مدل از برازش خوبی برخوردار است. در صورتی که مقدار آن بین ۰٫۰۵ تا ۰٫۰۸ باشد، برازش قابل قبول، اگر بین ۰٫۰۸ تا ۰٫۱ باشد، برازش متوسط، و اگر بزرگتر از ۰٫۱ باشد، برازش ضعیف است (هومن, ۱۳۸۷).

حلقه های داخلی و بیرونی این نوع بلبرینگها نسبت به یکدیگر زاویه ای می سازند که امکان تحمل بارهای شعاعی و محوری همزمان را توسط آنها فراهم می کند. هر قدر زاویه تماس بلبرینگ بزرگتر باشد، قدرت تحمل بار محوری آن بیشتر می شود.
تولیدات مختلف این بلبرینگ ها عبارتند از: بلبرینگ های تماس زاویه ای یک ردیفه^[۱۱] دو ردیفه^[۱۲] و بلبرینگ های با چهار نقطه تماس^[۱۳].
در رولبرینگ های سوزنی، غلتک ها به شکل استوانه بوده، ولی قطر آنها به نسبت طولشان کوچک است که علیرغم این ویژگی از قدرت تحمل بار بالایی برخوردار بوده و در مصارفی که فضای موجود کوچک باشد مناسب هستند. عدم تماس انتهای غلتک ها با لبه های بیرینگ موجب اجتناب از تمرکز تنش در گوشه ها می شود. این نوع رولبرینگ ها در انواع مختلف: با پوسته کشیده شده^[۱۴] که می توانند به صورتهای ته باز^[۱۵] و ته بسته^[۱۶] باشند و نیز رولبرینگ های سوزنی با حلقه داخلی یا بدون آن تولید شوند. چند نمونه پر مصرف این نوع رولبرینگ ها بدین ترتیب مورد بررسی قرار می گیرند:
رولبرینگ های سوزنی با پوسته کشیده شده
همانگونه که از نام آن پیداست، حلقه بیرونی آنها نازک بوده و کشش عمیق شده است. ضخامت آنها کم و قدرت تحمل بار زیادی دارند و باید با انطبلق تداخلی نصب شوند. در انواع ته باز و ته بسته(جهت نصب در انتهای شافت) تولیدمی شوند و حلقه داخلی بطور یکپارچه ندارند، ولی برای اکثر شماره ها حلقه داخلی بصورت مجزا نیز تولید می شود. فضای خالی زیاد داخل آنها برای روانکاری امکان طولانی کردن فواصل رونکاری را فراهم کرده است. اکثریت آنها بصورت یک ردیفه بوده، ولی بعضی از اندازه های آن بصورت دو ردیفه نیز موجود است. بیشتر آنها سوراخ مخصوص روانکاری نیز دارند.(پسوند AS1). رولبرینگ های سوزنی با کاسه نمد لاستیکی نیز تولید می شوند که جنس آن از لاستیک مصنوعی یا پلی اورتان است و در دمای -۲۰°C الی +۱۰۰°C کارکرد دارند. ناهمراستایی زاویه ای به علت طراحی خاص آنها تا حدودی امکان پذیر است. از آنجائیکه سنجش دقت ابعاد رولبرینگهای سوزنی قبل از نصب در داخل محفظه و بر روی شافت امکان پذیر نیست از یک اندازه گیر با جداره ضخیم استفاده می شود. جدول اندازه های این حلقه، مناسب برای هر قطر داخلی رولبرینگ سوزنی Fw است.رولبرینگ را در داخل حلقه مزبور جا زده و سپس با بهره گرفتن از درون اندازه گیر مقدار انحراف از اندازه اسمی قطر داخلی رولبرینگ سنجیده می شود. محدوده مجاز این انحراف نیز در جدول آورده شده است، لذا در مواردی که از دو رولبرینگ در کنار هم استفاده شود، اگر بخواهیم توزیع بار یکسان روی آنها داشتع باشیم، مقدار انحراف از اندازه اسمی قطر داخلی هر دوی آنها باید یکسان باشد. اکثریت این نوع رولبرینگ ها با پنجره ساچمه های فولادی نازک یا معمولی تولید می شود و در موارد ویژه نوع فیبری آنها نیز ممکن است موجود باشد. بعلت نازک بودن دیواره این نوع رولبرینگ ها، دقت ابعادی سوراخ محفظه  از اهمیت خاصی برخوردار است. رولبرینگ به انطباق تداخلی لازم خواهد رسید. محل قرار گرفتن بیرینگ بر روی شافت نیز باید با دقت ماشینکاری شود.

این رولبرینگها دارای دو ردیف غلتک در یک شیار مشترک منحنی الشکل در حلقه بیرونی هستند و دو شیار در حلقه درونی آنها نسبت به محور بیرینگ زاویه می سازند. بیرینگ خاصیت خود تنظیمی داشته، در نتیجه نسبت به ناهمراستایی شافت حساس نیست و علاوه بر تحمل بار شعاعی، بار محوری را نیز از دو طرف متحمل می شود. غلتک های آن بلند، قطور و متقارن و به تعداد زیاد هستند که این خصوصیات موجب قابلیت تحمل فوق العاده زیاد این نوع بیرینگها در برابر نیروها می باشند. سوراخ داخلی آنها در دو نوع استوانه ای و مخروطی با شیب ۱:۳۰(پسوند K30) و شیب ۱:۱۲ (پسوند K) تولید می شود. برای نصب رولبرینگ با سوراخ داخل مخروطی بوشهای کششی و تبدیلی نیز تولید می­ شود.
این بیرینگ دارای شیار غلتک مخروطی در حلقه بالایی و پایینی بوده و جزء غلتشی نیز در آنها به شکل مخروطی می باشند. این نوع طراحی، بیرینگ را برای تحمل بارهای مرکب(شعاعی و محوری) مناسب ساخته است. قدرت تحمل بار محوری به زاویه شیار حلقه بیرونی (a) بستگی دارد. رولبرینگ های مخروطی قابلیت تفکیک شدن داشته، حلقه داخلی به همراه قفسه و غلتک ها یک جز و حلقه بیرونی جزء دوم را تشکیل می دهد. در انواع مختلف یک ردیفه، دو ردیفه و چهار ردیفه در دو اندازه متریک و اینچی تولید می شوند. نوع مخصوص از این بیرینگها که به TQ معروف است، دارای طراحی مخصوصی در لبه داخلی با غلتک هاست که عمل روانکاری را در آن محل تماس بهینه ساخته و نیز شیار غلتک ها بطور مخصوص جهت توزیع مناسب بار ساخته شده است. کاهش اصطکاک و افزایش قدرت تحمل بار از خصوصیات این نوع طراحی است.
بلبرینگ های کف گرد یک ردیفه^[۱۷]
این نوع بیرینگها برای موقعیت دهی محوری شافت و تحمل بار فقط از یک طرف مناسب بوده و تحت هیچ حالتی نباید بار شعاعی به آنها اعمال شود.
بلبرینگ شامل یک واشر شافت^[۱۸] با شیار ساچمه، قفسه به همراه ساچمه ها و یک واشر محفظه^[۱۹] با شیار ساچمه است. واشر محفظه بنا به نیاز می تواند به صورت تخت و مسطح و یا قوسی شکل ساخته شود که در حالت دوم در صورتیکه از یک واشر نشیمنگاه^[۲۰] نیز استفتده شود بیرینگ قادر به تطابق با ناهمراستائیهای اولیه شافت خواهد بود. نظر به اینکه بلبرینگ قابل تفکیک شدن است، نصب آنها ساده است.
در این بیرینگ ها حالت زاویه دار بودن شیار غلتک نسبت به محور آنها را برای تحمل بارهای شعاعی و محوری مناسب می سازد. خصوصیت مهم دیگر آنها قابلیت خود تنظیم بودن است که این امر موجب عدم حساسیت رولبرینگ نسبت به ناهمراستایی شافت است. این رولبرینگ ها تفکیک شدنی بوده واشر شافت به همراه قفسه و غلتک ها یک قسمت و واشر محفظه قسمت دیگر را تشکیل می دهد. غلتک های بشکه ای در این نوع رولبرینگ ها حالت نامتقارن داشته، تعداد زیاد این غلتک ها به همراه طراحی خاص شیار غلتک موجب قدرت فوق العاده بالای آنها در برابر بارهای محوری است ضمن اینکه از سرعت دورانی نسبتاً بالایی نیز برخوردارند. طراحیهای خاصی نیز وجود دارند ( پسوندE ) که قدرت تحمل بار آنها از نوع معمولی نیز بالاتر است. بعضی از سری های این نوع رولبرینگها با قفسه فولادی و اکثریت سریها با قفسه فولادی یا برنجی ماشینکاری شده تولید می گردند که این قفسه ها با یک بوش که در سوراخ واشر شافت تعبیه شده است، جهت قرار گرفتن در وضعیت درست تنظیم می شود. همانگونه که قبلاً گفته شد، رولبرینگ های بشکه ای کف گرد خاصیت خود تنظیمی دارند.
منظور از مجموعه، بلبرینگ ایگرگ همراه با محفظه^[۲۱] است. مجموعه ساده و اقتصادی بوده و در صنایع غذایی و بسته بندی کاربرد دارد. بلبرینگ آن در اصل مانند بلبرینگ شیار عمیق است که در دو طرف کاسه نمد سطح حلقه بیرونی آن قوسی شکل استو در ماشین آلات کشاورزی، راهسازی، نساجی، تسمه نقاله، صنایع غذایی و بسته بندی کاربرد دارد. بلبرینگ آن در اصل مانند بلبرینگ شیار عمیق است که در دو طرف کاسه نمد داشته و سطح حلقه بیرونی آن قوسی شکل است. محفظه نیز از جنس چدن یا فولاد بوده و در اشکال مختلف تولید می شود و سوراخ داخل آن یعنی محل نشستن بیرینگ جهت  تطابق با آن قوسی شکل است.
مجموعه، ناهمراستائیهای اولیه شافت را می تواند جبران کند، ولی قادر به حرکت در امتداد محوری نیست. لذا در استفاده از این نوع بیرینگ­ها، طول شافت باید کوتاه بوده و در ضمن در زیر محفظه، واشرهای فلزی موجدار گذاشته شود تا بلبرینگ در معرض تنشهای اضافی، ناشی از عوامل مختلف نظیر انبساط حرارتی قرار نگیرد.
خلاصه مشخصات:
محفظه دو تکه است.
برای بلبرینگ های خود تنظیم و رولبرینگ های بشکه ای مناسب هستند.
شافت باید دارای قطری بین ۲۰ الی ۱۶۰ میلیمتر و ۳/۴ الی ۲/۱  ۵ اینچ می باشد.
بیرینگ در آنها مستقیماً یا با بوش تبدیل بر روی شافت نصب می شود.
استفاده از روغن و گریس به عنوان روانکار در آنها امکان پذیر است.وسایل روانکاری های مکرر نیز
فراهم است.
از جنس چدن خاکستری ( سریSNL ) یا چدن خاکستری گرافیک کروی ( سریSsNHD ) هستند.
کاسه نمدهای مصرفی در آنها از انوع زیر می باشند:
دو لبه (پسوند TG )   مارپیچی ( پسوند TS )   V شکل( پسوند TA )    نمدی ( پسوند TC)
برای نصب راحت تر سریهای مشخص شده دارای پیچ قلابدار هستند.
ابعاد آن با استاندارد شماره ISO 113/11-1979 مطابقت می کند.
این محفظه ها طراحی دارند که در آنها انتخاب بیرینگ، روش موقعیت دهی بر روی شافت، انتخاب کاسه نمد و روانکار از انعطاف پذیری زیاد برخوردار است. برای نصب آنها دو سوراخ تعبیه و بر روی آنها مقاطع تی^[۲۲] شکل درچهار محل در آورده که می توان با مته سوراخ نموده و با پیچ بر روی جای خود محکم نمود. دو سوراخ دیگر نیز برای پین هایی که به منظور جفت و جور کردن نیمه بالایی و پایینی محفظه تعبیه شده اند وجود دارد.
بیرینگ های مناسب برای این نوع محفظه ها، بلبرینگ های دو ردیفه خود تنظیم و رولبرینگ های بشکه ای هستند. در بسیاری موارد پهنای بیرینگ در داخل محفظه از پهنای سوراخ کمتر است. لذا جهت موقعیت دهی مناسب بیرینگ از حلقه های موقعیت دهنده^[۲۳] که با FRB مشخص می شود استفاده می گردد. همانگونه که قبلاً گفته شددر محفظه های مزبور انواع مختلف کاسه نمد کاربرد دارند:
کاسه نمد دو لبه^[۲۴]:  از جنس پلی اورتان، مقاوم در مقابل سایش، با خاصیت الاستیکی خوب است. این
کاسه نمدها در مواردی که رونکار گریس است، مناسب بوده و حد سرعت دورانی آنها m/s 8 است. محل
قرار کاسه نمد بر روی شافت باید سنگ زنی شده و فضای بین دو لبه با گریس پر شود.
کاسه نمد V شکل: از جنس لاستیک نیتریل هستند. در روانکاری با گریس و روغن می توانند استفاده
شوند و تا m/s12 سرعت دورانی دارند.
کاسه نمدهای نمدی^[۲۵]: آب بندی ساده و مطمئنی را برابر گریس ایجاد می کند. سرعت دورانی آنها
به  m/s 4 می ­تواند برسد. سرعتهای بالاتر هم امکان پذیر است، ولی باید بین کاسه نمد و شافت که در حالت
عادی تماس وجود دارد، فاصله ایجاد نمود.
کاسه نمد عموماً شامل یک تسمه نمدی روغنی است که بین حلقه ای از جنس آلیاژهای سبک جا زده
شده است.
کاسه نمدهای مارپیچی^[۲۶] : تحت شرایط سخت نظیر دماهای بالا، استفاده از این نوع توصیه می شود. در
این کاسه نمد، سیم لاستیکی دایره ای شکل بین حلقه های مارپیچ و شافت جا زده می شوند. جهت بستن سوراخ
محفظه که شافت از آن عبور نمی کند و مهار شافت، ته گیرهای لاستیکی^[۲۷] استفاده می شود.
محفظه های مورد بحث از جنس چدن خاکستری هستند. اگر مقاومت این جنس کافی نباشد می توان از جنس چدن خاکستری با گرافیک کروی استفاده نمود که قدرت تحمل بار آن دو برابر نوع قبلی است.
در روانکاری بیرینگ در محفظه های مورد نظر، هم از روغن و هم از گریس می توان استفاده کرد. مقادیر مناسب گریسی که باید در محفظه وجود داشته باشد و فواصل گریسکاری مجدد به شرایط کاری بستگی دارد. جهت انجام این امر معمولاً پنج نقطه بر روی قسمت بالایی محفظه مشخص شده اند که می توان با سوراخ کردن و رزوه کردن آن نازل مناسب را در آنها جا زده و از طریق آن داخل محفظه را گریسکاری نمود.

خلاصه مشخصات:

ویژگی های فردی

ابهام نقش
تضاد نقش
محیط فیزیکی

بی تفاوتی به کار
بی تفاوتی به ارباب رجوع
بی تفاوتی به همکار
بی تفاوتی به مدیر
بی تفاوتی به سازمان

نمودار ۱-۱ مدل مفهومی پژوهش

۶-۱ قلمرو پژوهش

قلمرو موضوعی
تمرکز اصلی این تحقیق بر موضوع تاثیر استرس شغلی و بی تفاوتی سازمانی بر عملکرد کارکنان قرار می گیرد.
قلمرو زمانی
این تحقیق براساس فعالیت های صورت گرفته در بازه زمانی ۱۳۹۱-۱۳۸۸ صورت گرفته است.
قلمرو مکانی
قلمرو مکانی این پژوهش،کلیه شعب بانک سپه خراسان شمالی می باشد.

۷-۱ شرح واژه ها و اصطلاحات پژوهش

ارزیابی عملکرد کارکنان
عملکرد به معنای رفتارها و نتایج می باشد ، رفتارها از عمل نشات می گیرند و عملکرد را از فکر به عمل تبدیل می کند(حقیقی و دیگران ، ۱۳۸۸ ؛ ۸۵) عملکرد کارکنان عبارت است از به نتیجه رسانیدن وظایفی که از طرف سازمان بر عهده ی نیروی انسانی گذاشته شده است(کاسیو ، ۱۹۸۹ ؛۲۰۵).
تعریف عملیاتی کارکنان: در این پژوهش تعریف عملیاتی عملکرد کارکنان برگرفته از پژوهش ماندانا کریمی بوده که شامل دانش و کیفیت ، رابطه با همکاران ، ویژگی های فردی ، مهارت سرپرستی، خلاقیت و مشتری مداری می باشد.
استرس شغلی
استرس به معنی تحت فشار روانی قرار گرفتن تعریف شده است. استرس واکنش بدنی ، ذهنی و شیمیایی بدن در برابر رویدادهایی است که موجب ترس ، هیجان ، دست پاچگی، احساس خطر یا خشم می شوند.(شفر ، ۱۳۷۰) استرس شغلی را برانگیختگی ذهنی و بدنی می دانند که حاصل شرایط فیزیکی یا روان شناختی مرتبط با شغل است.(لواسانی ، ۱۳۸۷، ۷۳) .
منظور از استرس شغلی در این پژوهش ،سه نوع استرس موجود در محیط کار به نام های استرس محیط فیزیکی ، استرس ابهام نقش و استرس تضاد نقش مطرح شده توسط هلریگل و اسلوکام می باشد.(مقیمی ،۱۳۶۸)
بی تفاوتی سازمانی
در بعضی از موارد گوشه گیری و فرار از موقعیت مخاطره آمیز منطقی ترین روش مقابله با ناکامی های زندگی است.گوشه گیری برخی اوقات جنبه ی غیر معقول به خود میگیرد و باعث جدایی فرد منزوی از واقعیات شده و آشکار شدن مجدد تمایلات و امید و آرزوها را از میان می برد و زمانی نیز روش بی تفاوتی هرگونه علاقه مندی را از بین می برد و در این صورت فرد خود را از عامل یا عوامل ایجاد کننده ناکامی یا شرایط ناکام کننده دور می کند و در ازاء ، پاسخ هیجانی ، در ظاهر نسبت به مانع یا سرنوشت خود بی تفاوت می ماند (احمدوند ، ۱۳۶۸ ؛۱۳۲).
بی ­تفاوتی سازمانی: حالتی را که وقوع یا عدم وقوع پدیده های پیرامونی و مشخصا تحقق یا عدم تحقق اهداف سازمان و یا موفقیت و شکست سازمان برای یک یا گروهی از اعضا تفاوت نکند را بی ­تفاوتی سازمانی نامیده­اند(زواره ، ۱۳۷۴ ، ۶۷).

در این تحقیق بی تفاوتی سازمان حالتیست که کارکنان نسبت به موفقیت های سازمان بی تفاوت هستند و تنها برای حقوق کار می کنند، سطح کاری آنها در اندازه ای است که مانع اخراجشان می شود که شامل پنج بعد بی تفاوتی نسبت به مدیر مولفه های آن(بصورت فرار از پاسخگویی ، همراهی نکردن با مدیران ، برخورد نامناسب با مدیر) ، و بی تفاوتی نسبت به همکار (بصورت کاهش همکاری با همکار ، برخورد نامناسب با همکار)، و بی تفاوتی نسبت به کار (بصورت اهمیت ندادن به بهره وری ، بدبینی نسبت به خود کار) ، بی تفاوتی نسبت به ارباب رجوع (بصورت در اولویت ندانستن ارباب رجوع ، سردرگم کردن عمدی ارباب رجوع ، از طریق برخورد نامناسب با ارباب رجوع) و بی تفاوتی به سازمان(بصورت کاهش مسئولیت پذیری فردی ، افزایش بی دلیل هزینه های سازمانی) می باشد(کئف،۲۰۰۳؛۲۷).

مورگان^[۲۷]ودیگران (۲۰۰۲) در ارتباط با تفاوت باروری مسلمانان و غیر مسلمانان به دو عامل استقلال زنان و وجود سیستم پدر سالاری که اسلام مشوق آن است اشاره می کند. او این سؤال را مطرح می کند که آیا دین اسلام تاثیر مستمر و مداومی بر رفتارهای جمعیتی دارد؟ مورگان از این بررسی چنین نتیجه می گیرد که مهمترین عامل باروری بالای مسلمانان نسبت به غیر مسلمانان عدم بر خوداری زنان از استقلال کافی است و زنان برای بدست آوردن پایگاهی در جامعه و خانه شوهر، داشتن فرزندان بیشتر بخصوص فرزند پسر را بهترین راه حل می یابند. مورگان و همکارانش به این نتیجه دست می یابند که اسلام و دیدگاه های پروناتالیستی باروری بالای مسلمانان را تبیین نمی کند بلکه این تفاوت بوسیله دو عامل دیگر به نام استقلال زنان و سیستم پدر سالاری در جامعه است که این تفاوتها را موجب شده است (مورگان ودیگران، ۲۰۰۲: ۵۳۷-۵۱۵).

اوبرمایر^[۲۸] (۱۹۹۲) دو تفسیر از وضعیت جمعیتی کشورهای مسلمان ارائه می کند:
الف- کشورهای اسلامی بالاخص عربی در زمینه شاخصهای جمعیتی وضعیتی متفاوت با دیگر کشورها دارند که این مساله دلالت بر اسلام ومسلمان بودن آنها دارد.
ب- عملکردهای دین اسلام پایگاه پایینی را برای زنان معرفی کرده که همین عامل بر باروری و سایر شاخصهای جمعیتی آنها تاثیر گذاشته است(اوبرمایر، ۱۹۹۲: ۶۰-۳۲).
برخی از مطالعات انجام شده در زمینه باروری و مذهب وجود تفاوت معنی دار بین این دو متغیر را بکلی رد می کند(درایور،۱۹۶۳؛ بوسیا،۱۹۵۴؛ یااوکی ،۱۹۶۱؛ ریزک،۱۹۶۳ ؛ لانگ،۱۹۷۰ ؛ توبر،۱۹۵۵). وان پراگ^[۲۹] و لوهلی تارت^[۳۰] (۱۹۷۴) در مطالعه خود به این نتیجه دست می یابند که تفاوت باروری بین کاتولیکها وپروتستان در هلند از ۶۰ سال پیش تا کنون معنی دار نبوده است. حجازی مهریزی (۱۳۸۳: ۱۱۹-۱۲۱) در مطالعه خود در زمینه مقایسه باروری مسلمانان و زرتشتیان به این نتیجه می رسد که تعالیم و آموزه های دینی در تغییرات باروری هر دو گروه دینی از طریق متغیرهای بینابینی تاثیر گذار است.
مدل نظری پژوهش:
در بخش قبل به ارائه تئوریها و مدلهای باروری پرداختیم و در این بین عواملی که بر باروری تاثیر داشتند شناسایی شدند. می توان گفت که هر کدام از این تئوریها بخشی از رفتار باروری را پوشش می‌دهند و نمی توان تئوری را ارائه داد که بتواند تغییرات باروری را به طور کامل تبیین نماید. بر این اساس هر محقق و پژوهشگری می تواند بر اساس جامعه مورد مطالعه و زمینه های تحقیق، فرضیات خود را شکل دهد و از تئوری استفاده کند که با فرضیات و جامعه او هماهنگی دارد. اما باید توجه داشت که نمی‌توان از تمام تئوریهای حاضر در مورد باروری به منظور تفسیر باروری استفاده کرد.
در این بخش ما بدنبال این هستیم که بهترین تئوری به منظور تحلیل باروری کدام تئوری است؟ و اینکه بر اساس تئوریهای منتخب مدل تحلیلی ما چه شکلی به خود می گیرد؟
مدل جامعه شناختی در تبیین و تحلیل رابطه مذهب و باروری به دو صورت با موضوع برخورد می‌کند:

1. 1. در سطح کلان می توان انتظار داشت که آموزه های مذهبی دو گروه به طور مستقیم باروری را تحت تاثیر قرار می دهند . شرایط سنی ازدواج در دو گروه مذهبی یکی از این موارد است.

1. 1. در سطح خرد عوامل مذهبی به عنوان ساختاری که رفتارهای باروری را متاثر می کنند؛ نادیده گرفته می شوند و به انگیزه ها و گرایش های فردی افراد توجه می شود.

بر اساس مدل جامعه شناختی باروری تفاوت احتمالی باروری دو گروه ناشی از تضاد بین تمایلات افراد و توصیه ها و آموزه های دینی افراد است. می توان چنین بیان کرد که تمایلات و گرایشهای مسلمانان اهل تسنن در زمینه باروری بالا با آموزهای دینی و مذهبی آنها همسو است ( ازدواج در سنین پایین، داشتن فرزند بیشتر) در حالی که کاهش باروری با آموزه های دینی اهل تشیع همسو و هم جهت نمی باشد ( ازدواج در سنین پایین، باروری بالا).
مدل متغیرهای بینابینی یا تعیین کننده های بلافصل باروری می تواند تبیین کننده این موضوع باشد که آموزهای مذهبی به عنوان یکی از عوامل فرهنگی از طریق این متغیرها بر باروری تاثیر می گذارد. نحوه تاثیر گذاری مذهب به عنوان یک متغیر فرهنگی در نمودار۲-۳ مشخص شده است.
نمودار ۲-۳؛ مکانیسم تاثیر گذاری مذهب بر متغیرهای بینابینی
در این پژوهش رابطه مذهب و باروری را مورد بررسی قرار می دهیم. سه فرضیه الهیات ویژه شده، خصایص و ویژگیها و موقعیت گروه اقلیت فرضیه هایی اند که در این پژوهش سعی در آزمودن آنها داریم. در مدل ارائه شده بر اساس سه فرضیه ذکر شده، متغیرهای بینابینی نیز لحاظ شده است؛ بدین منظور که با کنترل کردن این متغیرها مذهب تاثیر مستقل خود را از دست نخواهد داد. برای ارائه مدل نظری و مشخص کردن چگونگی تاثیر مذهب بر باروری، بر آن شدیم که جایگاه مذهب را در تبیین کننده های باروری مشخص کنیم. در این مدل، باروری در وهله اول از متغیرهای بینابینی یا میانی همانند سن ازدواج، استفاده از وسایل جلوگیری از حاملگی، مرگ ومیر های جنینی متاثر می شود. چنین فرض می شود که فاکتورهای محیطی، اقتصادی – اجتماعی وجمعیتی از طریق این متغیرها بر باروری تاثیر می گذارند. مذهب فاکتوری است که در محدوده تعیین کننده هایی قرار می گیرد که به عنوان ساختار اقتصادی واجتماعی شناخته می شوند. براساس این مدل وابستگی مذهبی از طریق هنجارهایی که در مورد اندازه خانواده و متغیرهای بینابینی وجود دارد، عمل می کنند وتاثیر می گذارند. زمانی که مشخصه‏ های اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی کنترل می شوند باروری اختلافی گروه های مذهبی از تفاوتهایی که در متغیرهای بینابینی وجود دارد بر می خیزد. اساس کارما بر این مدل نظری قرار دارد که مذهب علاوه بر اینکه بعنوان یک متغیر تبیینی بر متغیرهای بینابینی تاثیر می گذارد و باصطلاح تاثیری غیر مستقیم بر باروری می گذارد، با کنترل کردن کلیه متغیرها ، تاثیر خالص خود را حفظ می کند و ما بدنبال بررسی این تاثیر هستیم که آیا این تاثیر معنادار است یا نه و اینکه چقدر می تواند تفاوتهای باروری را تبیین نماید.
مدل نظری تحلیل وتبیین تفاوتهای باروری اهل سنت و شیعه ، با بهره گرفتن از تئوریهای ارائه شده به صورت زیر است.
نمودار۲-۴؛ مکانیسم تاثیرگذاری مذهب بر باروری
فرضیات پژوهش:

• • سطح باروری دو گروه مذهبی تفاوت معنی داری با هم دارند به نحوی که اهل تسنن باروری بالاتری دارند.

• • برخی از تفاوتهای باروری دو گروه مذهبی متاثر از عوامل اجتماعی است.

• • برخی از تفاوتهای باروری دو گروه مذهبی متاثر از عوامل اقتصادی است.

• • بر خی از تفاوتهای باروری دو گروه مذهبی متاثر از عوامل جمعیتی است.

• • در صورت کنترل عوامل اقتصادی،اجتماعی و جمعیتی آموزه های مذهبی تاثیر خود را از دست نمی دهد.

زمینه های جمعیت شناختی در آموزه های مذهبی:

1. 1. ازدواج:

ازدواج عبارت است از پیوندی دائمی یا موقت که بر پایه قانون، عرف و یا مذهب میان مرد و زن بوجود می آید. ازدواج پایه گذار خانواده است و موجب زندگی مشترک میان زن و مرد می شود.این پیوند به عنوان یک نهاد اجتماعی و یا یک پدیده اجتماعی از دیدگاه جامعه شناسی، مردم شناسی و جمعیت شناسی مورد بررسی قرار می گیرد. در جمعیت شناسی ازدواج از این نظر مورد توجه و مطالعه قرار می‌گیرد که می تواند منشا باروری و زاد ولد و بالاخره باعث تداوم نسل و بقای جامعه گردد.
۱-۱: ازدواج در اسلام:
اسلام بر خلاف بسیاری از مکاتب بنام مذهبی و یا فلسفی که به ازدواج با نظری کراهت آمیز می نگرد، تشکیل خانوداه و پذیرش زناشویی را امری مقدس و محبوب دانسته و بدان با نظری مثبت می نگرد. ازدواج از نظر اسلام امری مستحب، مورد تاکید و از سنن انبیا معرفی شده و جوانی که به آن تن در می دهد به حقیقت همگام با آفرینش، و سعادتمند است.
بنای تشکیل خانواده و ازدواج امری است فوق العاده محبوب بر آنگونه که هیچ سازمانی و بنایی در نزد خداوند محبوبتر از آن نیست. پیامبر (ص) فرمود:« ما بنی بنا فی الاسلام احب الی الله من التزویج. یعنی در نزد خدای بلند مرتبه هیچ چیز محبوبتر از خانه ای نیست که با زمینه ای اسلامی از طریق ازدواج آباد گردد» ونیز فرمود : پس از پذیرش اسلام برای مسلمانان سود و بهره ای بالاتر از سود ازدواج نیست.
از جمله مشهورترین احادیث در زمینه ازدواج می توان به حدیث نبوی زیر اشاره کرد:
« لا رهبانیه فی الاسلام
در اسلام رهبانیت وجود ندارد». (کتابی، ۱۳۷۷: ۳۷).
به گفته ابوحنیفه ( پیشوای فرقه حنفیه ) ازدواج – چه از نظر فطرت و چه از لحاظ شرع – امری واجب است. به گفته وی « النکاح واجب فطری تدعو الیه الطبیعه البشریه و واجب دینی اوجبه الشرع». و حال آنکه به عقیده امام حنبل ( پیشوای فرقه حنبلیه ) ازدواج تنها تحت شرایطی خاص به صورت واجب در می آید به تعبیر او « متی تافت نفسی الانسان الی النکاح وخشی العنت وجب » یعنی هرگاه نفس انسان به زناشویی مشتاق شود و بیم آن رود که به مشقت و زحمت افتد ازدواج بر او واجب می شود(کتابی، ۱۳۷۷: ۳۷).
حدیث منقول در فروع کافی از ابی عبدالله (ع)، : « من ترک التزویج مخافه العیله فقد اساء باالله الظن. یعنی کسی که به خاطر بیم از عیالواری، از ازدواج خودداری کند، نسبت به خداوند بدگمان شده است» (کتابی، ۱۳۷۷: ۱۰۵)، اهمیت مساله ازدواج را نزد بزرگان و علمای مسلمان نشان می دهد.
در حدیثی صحیح از امام رضا(ع) منقول است که سه چیز از سنت پیامبران است: بوی خوش کردن، موهای زیادتی بدن را اذاله کردن، و زنان بسیار داشتن یا بسیار با ایشان مقاربت کردن(مجلسی، ۱۳۸۳: ۱۰۳)
به سندهای معتبر بسیار از حضرت رسول منقول است که فرمود: از دنیای شما اختیار کرده ام زنان و بوی خوش را ،و روشنی دیده من در نماز است (همان ).
۱-۲: اهمیت ازدواج:
ازدواج از نظر اسلام وسیله ای برای پاکدامنی و پاک زیستن است. حضرت محمد(ص) فرمود: « تزوج تستعفف مع عفتک. ازدواج کن تا با پاکدامنی زندگی کنی». و نیز در سخن دیگر فرمود مردان را زن دهید تا خدا اخلاق شان را نیکو و ارزاق شان را وسیع وجوانمردی شان را زیاد فرماید.
پیامبر اسلام در سخنی دیگر می فرماید: آنکس که آیین و مذهب همگام با فطرت مرا دوست دارد باید پای بند به سنت من باشد و یکی از سنت های من ازدواج است. جایی دیگر آن حضرت می فرماید: « من کان له یتزوج و لم یتزوج فلیس منا. آنکس که زمینه وامکانی برای ازدواج داشته باشد ودر عین حال از آن سر باز زند از ما نیست» (قائمی ،۱۳۶۴: ۲۲). پیامبر اکرم می فرماید هر کس ازدواج کند نیمی از سعادت خود را باز یافته است .
روایات زیادی در زمینه ازدواج وجود داردکه همه حاکی از تائید و استجاب این امر است:

• دو رکعت نماز فرد متاهل از ۷۰ رکعت نمازی که فرد عزب بخواند وحتی از نمازها و روزه های مکرر او در شب و روز افضل تر است (پیامبر اسلام ).

شاعر مایه می گیرد و از حقیقت سخن می گوید و بر گوش کسانی که زبان شاعر متوجه آن هاست تلخ می نماید و نیشدار است ، اما همیشه برای مردم زمان پیام بیداری و هشیاری داشته است و نهایتا” می توان آن را شعری نامید که پرده از چهره های ظالم برمی دارد و جامعه ای را از بی عدالتی ها و ظلم ها و ستم ها آگاه می نماید و روحیه مقاومت و ایستادگی را در مردم تشویق می کند ، از حرکت ها و قیام های مردمی حمایت می کند و فقر و محرومیت حاصل از نابرابری ها را به تصویر می کشد و کانون توجه شاعر در عدالت خواهی و رفع تبعیض های اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی است .

اعتراض ( protest ) : ستیزه عمومی یا فردی و ابراز مخالفت گفتاری ، نوشتاری یا عملی یا اقدامی یا رویدادی یا وضعیتی اجتماعی یا سیاسی است که توسط حزب ها ، اتحادیه ها و یا گروه های اجتماعی مختلف انجام می شود . اشکال اعتراض عبارت است از تظاهرات، اعتصاب ، توزیع تراکت ، فرستادن نامه های اعتراضیه به مقامات و جمع آوری امضا در حقوق بین المللی «اعتراض عبارت است از ابلاغ رسمی یک دولت به دولت دیگر که به موجب آن اعتراض خود را نسبت به عملی که دولت معترض علیه انجام داده یا قصد انجامش را دارد ابراز نموده و عدم تمکین و تسلیم خود را در برابر آن و آمادگی خود را برای مقابله با نتایج آن اعلام می کند ، هرگاه یک دولت از هر نوع تصرف یا عملی که آن را غیر قانونی و زیان آور به حقوق خود می داند آگاه شود و اعتراض نکند این سکوت تعبیر به رضا می شود و مفهومش این است که عمل طرف را تنفیذ و به حقانیت او اعتراف کرده است » ( آقا بخشی ، ۲۹،۳۰:۱۳۸۰ ) .
اعتراض و انتقاد کردن معمولا” « حرکتی است اصلاح گرایانه و آرمان گرایانه با قصد پالایش و زنگار زدایی و نجات حقیقت چیزی از نفوذ باطل در حریم آن و برگرداندن طبیعت شخص یا امری از آمیختگی به ناخالصی » ( زرین کوب ، ۲۲:۱۳۷۶ ) که در سرشت آدمی نهفته است و معمولا” در شخص یا نویسنده یا شاعر به صورت خودآگاه بروز کرده و متجلی می شود .
۱-۴-روح انتقادی مدرنیته
در حالی که هنوز بسیاری از اندیشمندان و تاریخ نگاران در مورد آن دوران تاریخی که روزگار مدرن خوانده می شود ، هم رأی نیستند، ناچاریم از کلی ترین معنای تاریخی مدرنیسم آغاز کنیم.
بسیاری از تاریخ نگاران هنگامی که از «روزگار مدرن» یاد می کنند فاصله ی میان رنسانس و انقلاب فرانسه را در نظر دارند، امّا کسانی هم هستند که آغاز صنعتی شدن جوامع اروپایی، پیدایش وجه تولید سرمایه داری و تعمیم تولید کالایی را آغاز گاه مدرنیته می دانند. از سوی دیگرنویسندگانی نیز، حد نهایی مدرنیته را میانه ی سده بیستم و حتی «امروز» می شناسند، دشواری چندانی بر سر «دوره بندی تاریخی» نیست، بلکه نکته ی مرکزی شناخت مشخصه های اصلی مدرنیته است.
بسیاری باور دارند که مدرنیته یعنی روزگار پیروزی خرد انسانی بر باورهای سنتی (اسطوره ای، دینی، اخلاقی، فلسفی و….)، رشد اندیشه های علمی و خودباوری؛ افزون شدن اعتبار دیدگاه فلسفه ی نقادانه، که همه همراهند با سازمانیابی تازه ی تولید و تجارت، شکل گیری قوانین مبادله ی کالاها و به تدریج سلطه ی جامعه ی مدنی بر دولت، به این اعتبار مدرنیته مجموعه ای است فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فلسفی که از حدود سده ی پانزدهم – و یا بهتر بگویم، از زمان پیدایش نجوم جدید، اختراع چاپ و کشف آمریکا – تا به امروز یا چند دهه پیش ادامه یافته است.
در واقع، مدرنیته را با تمدن نو که انسان محور و انسان مرکز است یکی می پندارند و آن را الگو و نمونه ای می دانند، تمدنی که در دل زندگی اجتماعی اروپایی شکل گرفت و فرهنگی پدید آورد که ادای جهان شمولی دارد وفرا راه جامعه های عقب مانده قرار می گیرد، پس به یک معنا، در اینجا مدرنیته ، چون یک ایدئولوژی مطرح می شود و منادیان و پیشاهنگان آن از ضرورت خردباوری و درک اعتبار قوانین زندگی زمین یاد می کردند و به سنت ها، نهادها و نیروهای کهنه انتقاد داشتند. صریح ترین و کامل ترین شکل این ایدئولوژی را می توان در آموزه های میراث بران رنسانس یعنی روشنگران سده ی هجدهم یافت.
جاذبهی سحرآمیز الگوی مدرنیته و مدرنیسم برای متفکران عصر مشروطیت ما، از نیروی عظیم فکری روشنگران ریشه می گرفت و با دستاوردهای مادی و فرهنگی «تمدن غرب» توجیه می شد. امروز آنچه از این «ایده ی کلاسیک مدرنیته» باقی مانده، نه دیدگاه و گرایش اثباتی اش (طرح ضرورت زندگی در جامعه ای که خردمندانه سامان یافته باشد» بلکه گرایش سالبه ی آن است، یعنی باور به کارکرد همه جانبه و ضرورت اندیشه ی انتقادی، و ویران سازی رادیکال آنچه در گوهر خود وابسته است به سنت های کهنه. مدرنیته به این معنا انتقادی مداوم است از سنت و از خودش، نوخواهی و امروزگی است، مدام تازه شدن و خود را نفی کردن و به قلمرو تازگی ها گام نهادن است، به همین سبب بیشتر اندیشمندان امروز وقتی از مدرنیته یاد می کنند همین معنا را در نظر دارند: مجموعه ای پیچیده و فرهنگی که امکان نفی را فراهم می آورد و راه گشای سلطنت عقل و برقراری آزادی است، مدرنیته پلی است در تکامل روح به سوی آزادی و روزگار مدرن دوران دگرگونی و تبدیل است، دشوار نیست که دریابیم روزگار ما، زمانه ی زایش و انتقال به دورانی جدید است روح از آنچه تاکنون دنیایش بوده و در آن جای داشت و به تصورش می آورد جدا می شود و می خواهد این دنیا را به گذشته بسپارد، او درگیر دگرسانی خویش است، خودِ آگاهی روح مهمترین منش دوران جدید است و اندیشه های انتقادی بنیان این خوداگاهی است. برای این ادعا گفته هگل که بنیان مدرنیته را «عنصر ذهنی» می شناخت به عنوان مثال ذکر می کنیم.وی می نوشت که «آگاهی از خویشتن نیازمند آزادی، تعمّق، فردیت، استقلال کنش و مهمتر از همه انتقاد است».
۱-۵-مؤلفه ها و مبانی اندیشگی ادب اعتراض
از میان انواع مضمون های شعر و ادب در زبان می توان گفت که ادب اعتراض، بیشتر وام دار موضوعات آموزه های دینی، تصوف، اخلاق، حماسه، هجا و هزل بوده است.
دین
دین مبین اسلام و دستورهای اجتماعی و اخلاقی آن در متن قرآن کریم از سرچشمه های اصلی تولا و تبرا یا به عبارتی جاذبه و دافعه در رفتار و گفتار هر مسلمان است. هر مسلمان عامل به دستورهای قرآن و مجری عملی سیره نبوی (ص) به تربیت و اخلاقی هدایت می شود که ظاهراً و باطناً از آنچه خدا در قرآن حمایت کرده پیروی می کند و از آنچه حق نهی فرموده دوری می جوید، اگر مسلمانی در نماز آیه «ایاک نعبد» بر زبان جاری می کند، در عمل هم باید از هر چه غیر اوست طمع کمک ببرد و فقط از او استمداد بکند.
اصل ایمان به یگانگی خداوند (توحید) اصلی قرآنی است که مبنای اخلاق و ادب هر مسلمان است و سنگ بنای اخلاق اسلامی در همه امور و در همه احوال و در همه جا اجمالاً می توان نتیجه گرفت که اصول و مبانی اخلاقی و تربیتی نشأت یافته از قرآن پایه و مایه ای برای تولّد مضامینی در اشعار شاعران و ادیبان مسلمان شده که از زاویه ای می توان به آن «ادب اعتراض» گفت: اعتراض به آنچه غیرخداست (ولا الضّالیّن) و حمایت و نکوداشت (انعَمتَ علّیهِم).
تصوف
ادب و آداب صوفیانه از همان زمان نشو و نما در ایران، از کوفه و بصره تا بلخ و بخارا آموزه هایی انسانی و اسلامی در میان اهل تصوف و به تبع آنها در میان مردم رواج داد ک استغنای روحی و خوار شمردن دنیا و زخارف آن برجسته ترین این روحیّات بود، نگاه عمیّق به دنیا و مافیها و باور داشتن این که هر ظاهری را باطنی است، توکّل در امور زندگی، صبر پیشه کردن و … همه عناصری است که به هر حال از زهد اسلامی سرچشمه گرفته و در میان متصوفه از مبانی تربیت به شمار می رفت.
اخلاق
مبانی اخلاقی خواه مبتنی بر فضائل چهارگانه (حکمت، شجاعت، عفت و عدالت) برگرفته از آثار ارسطو باشد، خواه مبانی اخلاقی برگرفته از دستورهای اخلاقی قرآن و سیره نبوی (ص) باشد در هر حال تأثیر آموزه های اخلاقی حکما و عالمان دینی و مفسران و مبلّغان و دین داران و نشر آثار و تألیفات ایشان در ذهن و زبان مردم این مرز و بوم آثار غیرقابل انکار برجای گذاشته است.
حماسه
نوع ادبی حماسه با موضوع شرح پهلوانی ها و شکست و پیروزی های یک قوم، به طور مشخص برای ما ایرانیان در اثری سترگ و ماندگار چون شاهنامه فردوسی ظهور و بروز یافته است.
شاهنامه و شخصیت فردوسی همواره برای ما ایرانیان نماد استقامت، پایداری، افتخار و استقلال در ذهن و عین بوده است، عنصر حماسه در زبان فردوسی یعنی روح آزادگی و عزّت نفس مبارزه با ظلم و فساد، حمایت از مظلوم، فتوّت، عیاری، قلندری و … همه این مضامین در شاهنامه فردوسی در خور توجه و تأمل است.
هجا و هزل
از میان انوع مضمون های، ادب، این مضمون شاید عرصه گسترده تری برای ارضای روح انتقادی و طنزآمیز ایرانی در هزار سال گذشته بوده است «روشن است که شوخ طبعان و مسخرگان نه احمق بوده اند و نه طبعاً تندخویی و دشنام گوی بلکه بر عکس، غالباً آنها مردمانی حساس و لطیف ذوق و نکته سنج و فرهیخته بود هاند که با دیدن پریشانی و ناهنجاری اجتماع و ضعف اخلاقی مهتران، خشم و غضب خود را در آثار خویش منعکس می ساخته اند (حلبی، ۱۱: ۱۳۶۰)
رفتار هجا و هزل که صورت مبالغه آمیز طنز است اولاً از روحی مستغنی و متکی به خود سرچشمه می گیرد، یعنی آن که حرکت و رفتار دیگری را با آهنگی طنزآمیز یا هجو آمیز و بعضاً هزل گونه پاسخ می گوید، فردی است با اعتماد به نفس و مطمئن از خود و دلگرم به استواری مرام و مسلک خویش و ثانیاً حرکت طنز و هزل و هجا از روحیه ای شاد سرچشمه می گیرد، اگر مبالغه نباشد قوم ایرانی، قومی شاد و طنّاز است و در طول تاریخ حتی در مواردی که مبتلا به بلایای انسانی و طبیعی بوده از خود روحیه ای شاد و با اعتماد به نفس نشان داده است داشتن دو ویژگی اعتماد به نفس و شادمانگی که خود هر دو محصول آگاهی و دانایی است، به شخص یا به قوم این شهامت را می دهد تا نسبت به ناراستی و نادرستی در امری یا سخنی از کسی یا کسانی، زبان به انتقاد بگشاید و در پاسخ به آن حرکت و سخن نابه جا به طور مستقیم یا غیرمستقیم نادرستی و انحراف عامل را به او گوشزد نماید، روح انتقادی و طنزآمیز قوم ایرانی، در خلق این نوع از ادب تأثیر به سزایی داشته است.
۱-۶-عوامل پیدایش و ظهور شعر اعتراض
در بررسی عوامل مهّم و موثّر در پیدایش شعر اعتراض آن هم در قرن های نخستین تولّد شعر فارسی و هم چنین با توجه به نظراتی که ارائه شده است می توان به طور خلاصه این عوامل را در دو دسته عامل فردی و اجتماعی یا به عبارتی دیگر عوامل درونی و عوامل بیرونی مورد بررسی قرار داد . منظور از عامل فردی یا درونی خصوصیت روحی و روانی خود شاعر و میزان حساسیت و تاثیر پذیری او از محیط پیرامون است و عامل اجتماعی یا بیرونی اوضاع حاکم بر جامعه ی عصر شاعر است .
« زین العابدین مؤتمن » در این باره می نویسد :
« یکی از خصوصیات اخلاقی و ذاتی بشر این است که سعادت و خوشبختی را از لوازم ضروریه ی حیات می پندارد و وجود آن را موجب ادای تشکّر و امتنان و تذّکر نمی داند و هنگامی که غرق در شادخواری و شادکامی است ، متوجه وضع و حالت خود نیست … مادام که عافیتی دارد و قدر آن نمی داند و چون به مصیبتی گرفتار شد نظر به این که آن را از امور عارضی و غیرضروری می داند بانگ و فریادش بلند می شود و زبان به شکوه و شکایت می گشاید در این میان طبقه شعرا که طبعا مردمی زود رنج و کم حوصله و صاحب توقّع هستند زودتر از دیگران صدایشان بیرون می آید و بیش از دیگران اظهار تالم و تحسّر می کنند » ( مؤتمن ، ۲۸۸،۲۸۹:۱۳۷۱ ) .
به طور کلی عوامل پیدایش شعر اعتراض را فهرست وار در دو دسته زیر تقسیم بندی کردیم :
الف ) عوامل درونی : که شامل موارد زیر است:
خداپرستی و ایمان به یگانگی خداوند ( توحید )
تعلیمات دینی و آموزه های مذهبی که روح و روان این شاعران و گویندگان با آن خو کرده بودند و آنان را وا می داشت تا التزام عملی به عقاید و باورهای خود داشته باشند و در زمره آن دسته از کسانی نباشند که « می گویند اما انجام نمی دهند » .
خردگرایی ووجدان بیدار انسانی
روح عدالت طلبی و آرمان گرایی به خصوص در میان اندیشمندان مسلمان ، از عوامل مهم ظهور این نوع از ادب در شعر است .
ب ) عوامل بیرونی موثر در پیدایش این آثار :
اوضاع و احوال اجتماع و شرایط سیاسی حاکم .
احساس تکلیف برای اصلاح ناراستی های اجتماعی با کمک گرفتن از شمشیر سخن و شعر .
ریاکاری عالمان دروغین که می گفتند و عمل نمی کردند ، اعتراض به ریاکاری های آنان .
رواج و رونق مجالس لهو و لعب و گرمی مجالس گناه که شاعران مقید را به مقابله وا می داشت .
رواج بی عدالتی در جامعه و پایمال کردن حقوق انسانی .
اعتراض به اختناق سیاستمداران و دشمنان آزادی به ویژه آزادی بیان و اندیشه ( به طور عمده در میان نوپردازان ) .
چاپلوسی و فرومایگی و پستی عده ای از شاعران شعر فروش که منجر به جهت گیری های شاعران آزاده و بلند همت در برابر آنان می شد .
اندکی هم اعتراض به تبعیضات اقتصادی و مسائل رفاهی .
تمامی این عوامل هر کدام به نحوی باعث می شد که شاعر خیرخواه و آرمان گرا ، تاب تحمل این ناراستی ها را نیاورد و فریاد اعتراض برآورد .
۱-۷-قالب های شعر اعتراض:
تنوع این اشعار ، به شکلی است که در همه سبک ها و قالب های شعری ، با حجم های متفاوت و موضوعات گوناگون شعر اعتراض سروده شده است .
اعتراض در قالب های قصیده ، غزل ، مثنوی ، قطعه ، رباعی ، دوبیتی ، ترجیع بند ، ترکیب بند و مسمط سروده شده اند و قالبی به خصوص ندارند « اما در سبک های گوناگون قالب های مسلّط شکوائیه ها با هم فرق دارند ، چنان که هر چه از سبک خراسانی دور شویم ، کاربرد قصیده در شکوائیه سرایی کاهش می یابد و در مقابل قالب های طبیعی تری چون غزل و مثنوی شایع تر می شود » ( سرامی ، ۲۴۴:۱۳۷۵ ) .
حجم آن ها نیز متفاوت است . گاه شاعر از ایجاز بهره برده است و در یکی دو بیت اعتراضات خود را مطرح کرده و گاه راه اطناب در پیش گرفته و یک قصیده طولانی را به این موضوع اختصاص داده است ، زبان این نوع شعر اغلب ساده و بی پیرایه است و شاعر با الفاظ ساده و بدون هیچ تکلّفی به اعتراض پرداخته است ، اعتراض ها از نظر محتوایی نیز متنوع هستند و در موضوعات شخصی ، اجتماعی ، سیاسی،مذهبی و … سروده شده اند عواملی چون ، شرایط زندگی ، وضعیت روحی افراد ، اعتقادات و اوضاع حاکم بر جامعه و … در این تنوع موضوعی دخیل هستند .
نحوه بیان اشعار اعتراضی نیز ، هم به این طریق است که گاه شاعر به طور مستقیم و بدون هیچ ملاحضه یا ترس ، گله ، شکایت و … اعتراض خود را ابراز می نماید و گاه نیز جانب احتیاط را رعایت کرده و غیر مستقیم اعتراض یا شکایت خویش را نسبت به افراد یا اوضاع جامعه بیان می دارد .
۱-۸-سیری اجمالی بر شعر اعتراض در ادبیات فارسی در قرن دوم وسوم: