هر روز به تعداد شرکت های تجاری که فرایند هوشمندی رقابتی را به زمینه عملیاتی خود وارد می کنند اضافه می شود . توسعه تکنولوژی و پیشرفت اینترنت به همه سازمان ها این اجازه را می دهد که از تکنیک های هوشمندی رقابتی استفاده کنند.(Atta way, 1999, p.50)
غالبا درک نادرستی از هوشمندی رقابتی می شود. چنانچه عده زیادی آن را جاسوسی تجاری می دانند.دلیل این اغتشاش و درک غلط، داشتن فعالیت های مشابه شرکت های تجاری است. از آنجایی که این شرکت ها فعالیت های مشابهی را انجام می دهند هوشمندی رقابتی را تجسس در کارشان قلمداد می کنند . در صورتی که جاسوسی عمل غیراخلاقی بوده و در بیشتر کشورها ممنوع می باشد و این عقیده جاسوس بودن مانع از توسعه مطالعات هوشمندی رقابتی می شود. .(Colakoglu,2011,p.1615)
در جهان متحول و دگرگون کنونی مدیریت هوشمندی رقابتی یک وظیفه مهم در سازمان کشورهای توسعه یافته است چراکه مدیران این سازمان ها این واقعیت را درک کرده اند که اگر وظایف و فعالیت های رقبایشان را نظارت و کنترل نکنند برنامه استراتژیکشان در مبارزه اقتصادی و عرصه رقابت با شکست مواجه خواهد شد. (Strauss,Du Toit,2010,304)
۲-۱-۲) مفهوم رقابت پذیری
تا پیش از دهه های (۱۹۱۱-۱۷۳۰) چنین تصور می شد که می توان با اتکاء صرف به شاخص های کلان از جمله نرخ رشد اقتصادی، درآمد سرانه، نرخ تورم، بیکاری، تراز تجاری و… در خصوص توانمندی یک اقتصاد ملی و مقایسه کشورها با یکدیگر قضاوت نمود، اما به مرور زمان ضعف شاخص های کلان برای نمایش واقعیت های پیچیده درون اقتصادها روشن شد. از این رو، هم مدیران کسب و کار داخلی و هم مجامع بین المللی در جستجوی نماگرهای دیگری بودند که بتوانند قوت و ضعف اقتصادی کشورها را نسبت به یکدیگر و به نحو جامع تری مقایسه نمایند. مفهوم رقابت پذیری که در سیر تکامل نظریه های مزیت و به ویژه مزیت رقابتی قرار دارد از جنبه های خرد و کلان قابل بررسی است. از بعد کلان این مفهوم در بعد اقتصاد ملی مطرح می شود ، اما مفهوم خرد رقابت پذیری گسترده تر از مفهوم کلان آن بوده و مشتمل بر خصوصیات اساسی تولید کنندگان در زمینه رقابت در سهم بازار، سود حاصل از تولید و صادرات می باشد.
از دیدگاه مجمع جهانی اقتصاد تعاریف ذیل برای رقابت پذیری ارائه شده است:
رقابت پذیری توانایی اقتصاد ملی در پایداری رشد یا حفظ استاندارد زندگی (درآمد سرانه) است.
توانایی یک کشور در بدست آوردن رشد پایدار تولید پایدار ناخالص داخلی سرانه مجموعه ای از نهادها، سیاست ها وعوامل که سطح بهره وری یک کشور را تعیین می کنند و بهره وری تعیین کننده رشد درآمد سرانه آن کشور است . بنیاد مدیریت توسعه در تعریفی آورده است که رقابت پذیری حوزه ای از اقتصاد است که به تحلیل عوامل و سیاست هایی می پردازد که شکل دهنده توان ملل در ایجاد و نگهداری محیط بوده و منجر به ایجاد ارزش بیشتر در محیط کسب و کار و موفقیت بیشتر مردمش می شود. سازمان همکاری اقتصادی و توسعه معتقد است رقابت پذیری عبارت است از سطحی از تولید کالا و خدمات کشور که در شرایط بازار آزاد بتواند تقاضای بازارهای جهانی را جذب کند و سطوح مختلف این تقاضا را برآورده سازد و در عین حال به این وسیله درآمد واقعی شهروندان را در بلند مدت افزایش دهد. این سازمان در تعریف دیگر عنوان می کند که رقابت پذیری درجه ای از وضعیت بازار باز است که یک کشور می تواند به تولید کالا و خدمات بپردازد در حالی که رقبای خارجی را کنار خود حس می کند و همزمان بتواند درآمد واقعی داخلی خود را افزایش دهد. خلق مزیت رقابتی توسط بنگاه های داخلی بر اساس نگاه فرایندی به رقابت به معنای معرفی روش ها و محصولات جدید همراه با کاهش هزینه ها در تولید مرتبط بوده و ارتقاء بهره وری را دنبال می کند. (جانی،۱۳۹۰،صص۹۶۱-۹۶۵)
۲-۱-۳) تعریف هوشمندی رقابتی
هوشمندی رقابتی سعی دارد به نوعی فعالیت های مستقیم و غیر مستقیمی را ردگیری کند که رقبای بنگاه در زمینه‌های گوناگون انجام می‌دهند . فعالیت های عمومی بنگاه رقیب ، توسعه کسب و کار ، استراتژی و تاکتیک‌های موجود در بخشهای مختلف یا فعالیت های جدید(که گاها برای گمراهی سایرین طراحی میشوند) ، نفوذ در بازار ، ثبت اختراعات ، فعالیت های تحقیقاتی و امثال آن از جمله مواردی هستند که هوشمندی رقابتی سعی در ردگیری آنان دارد. هوشمندی رقابتی به مثابه راداری است که فرصت های جدید را کشف کرده یا به دفع بلایا کمک می‌کند ؛ بدین گونه بنگاه را قادر می‌سازد محیط خود را مشاهده کند . مهم است که بدانیم رهبران دنیای کسب و کار از کنار داده‌ها و اطلاعات حیاتی مهمی که ممکن است در وهله نخست مهم به نظر نرسند ، به سادگی عبور نمی‌کنند(ژورنال[۷]oct،۲۰۰۱). “بن گیلاد” یکی از تئوری پردازان هوشمندی می نویسد:"هوشمندی رقابتی ، کل شناختی است که یک شرکت از محیطی که در آن رقابت می کند در اختیار دارد و حاصل تجزیه و تحلیل ذرات بی شمار از اطلاعاتی است که روزانه شرکت را بمباران می کند.در پرتوی این دانش است که تصویر کاملی از وضعیت فعلی و آینده صحنه رقابت پیش روی مدیران نقش می بندد تا بتوانند بهتر تصمیم بگیرند.(Gilad, 1999) براساس تعریف دانشکده مدیریت فرانسه ،"هوشمندی رقابتی ، هنر یافتن ، جمع آوری ، فرآوری و ذخیره سازی اطلاعات ، به منظور دسترسی و استفاده پرسنل در تمام سطوح سازمان ، تا ضمن شکل دادن به آینده سازمان ، از موقعیت موجود نیز در قبال تهدیدات رقابتی حمایت کنند".(رضاییان،لشکربلوکی،ص۴۵، ۱۳۸۹) کوهن[۸] هوشمندی رقابتی را ابزاری برای بالابردن قدرت رقابتی سازمان و ابزاری برای نوآوری از طریق دانش و هوشمندی عنوان کرد. (Strauss & ets,2010,304) هوشمندی رقابتی به معنای فرایند سیستماتیک ایجاد شده بوسیله سازمان ها به منظور جمع آوری و تحلیل اطلاعات درباره رقبای شرکت و محیط اقتصادی-اجتماعی شرکت است. .(Colakoglu,2011,p.1615)
گاهی هوشمندی رقابتی با هوشمندی تجاری[۹] اشتباه گرفته می شود در صورتی که این دو نوع هوشمندی متفاوت از هم می باشند . هوشمندی تجاری هوشمندی درونی شخصی شرکت هاست در حالی هوشمندی رقابتی هوشمندی بیرونی درباره رقبای شرکت است. Bose, 2008, 510))
براساس نظر دوتن[۱۰] از محققان ، هوشمندی رقابتی ، هنر کنکاش ، جمع آوری ، پردازش ، ذخیره سازی اطلاعات برای شکل بخشیدن به آینده به همراه مقابله با تهدیدهای رقباست.(Rouach, Santi, 2001)
در سال ۱۹۸۶ میلادی ، سازمانی با عنوان ” انجمن تخصصی هوشمندی رقابتی بین المللی[۱۱](SCIP)” در آمریکا تشکیل شد . امروزه این جامعه بیش از ۷ هزار نفر عضو از ۶۴ کشور دنیا دارد. (Cekuls,2010.p.37)
هوشمندی رقابتی و استراتژیکی حرفه ای یه بطور رسمی تر همان جامعه هوشمندی رقابتی حرفه ای ، یک عضویت سازمانی غیرسودآور جهانی برای هرفردی می باشد که در خلق و ایجاد مدیریت دانش تجاری درگیر است . مطابق یافته ها و نتایج از SCIP،هوشمندی رقابتی فرایند نظارت محیط رقابتی و تحلیل یافته ها در زمینه موضوعات داخلی و با هدف حمایت از تصمیم گیری می باشد.
(Colakoglu,2011,p.1615)
طبق نظر “لئونارد فالد"،هوشمندی رقابتی عبارت است از : سیگنال های هشداردهنده در مورد فرصت ها و تهدیدها . در مقاله دیگر ، این محقق معتقد است هوشمندی بنگاه ، تنها خروجی های پایگاه داده و لزوما گزارش های حجیم نیست . در ضمن نمی توان هوشمندی رقابتی را جاسوسی یا دزدی اطلاعات نامید . (رضاییان،لشکربلوکی،ص۴۵، ۱۳۸۹) هوشمندی رقابتی را می توان ارزیابی سیستماتیک پیوسته و مستمر محیط بیرونی برای بررسی فرصت ها و تهدیدها تعریف کرد که برسازمان و تصمیم گیری سازمان تاثیرگذار است.(Strauss & et al,2010,304) هوشمندی رقابتی یک فرایند نظارت و دیده بانی تصور و تجسم شده است که هدفش فراهم کردن هوشمندی قابل پیگرد قانونی و ایجاد و تحرک رقابت در سازمان می باشد.(Bose, 2008, 510)
هوشمندی رقابتی بعنوان یک برنامه اخلاقی و سیستماتیک برای جمع آوری ، تحلیل و مدیریت اطلاعات بیرونی که می تواند بر روی برنامه های شرکت ، تصمیمات آنها و عملیاتش تاثیر بگذارد ،تعریف شده است. (Colakoglu,2011,p.1617)
۲-۱-۴) انواع هوشمندی رقابتی
“دشامپز و نایاک”[۱۲] (۱۹۹۵) سه نوع هوشمندی رقابتی را شناسایی کرده اند که عبارتند از:
هوشمندی بازار[۱۳]: این هوشمندی نیازمندی های جاری و آینده مشتریان، فرصت های جدید و خلاقانۀ موجود در تقسیم بازار و تغییرات عمده که در فرآیندهای بازاریابی و توزیع رخ می دهد را نمایان می کند . در این هوشمندی ، عمدتا اطلاعات مشتریان ، تامین کنندگان ، خریداران و توزیع کنندگان گردآوری و تجزیه و تحلیل می شود. این نوع هوشمندی ، وظیفه تهیه و عرضه روند های حال و آینده نیازها و ترجیحات مشتریان به بازارهای جدید و ایجاد فرصت های بخش پذیری و تغییرات اساسی و اصلی در بازاریابی و توزیع رقبا را بر عهده دارد.
هوشمندی مرتبط با رقبا[۱۴]: تکامل استراتژی رقابتی طی زمان را با مشاهده تغییرات ساختار رقبا ، جایگزینی محصولات جدید و تازه واردان به صنعت ، بازنمایی می کند و متمرکز بر مسائلی است ؛ از قبیل سیاست های قیمت گذاری ، محصولات جانشین و سیاست های توسعه رقبا. این نوع هوشمندی از طریق ملاحظه و بررسی مستمر و نظام مند تغییرات در ساختار رقبار ، محصولات جایگزین جدید ، وارد شوندگان جدید به صنعت ، وظیفه ارزیابی تکامل استراتژی رقابتی رقبا را بر عهده دارد.
هوشمندی تکنولوژیک[۱۵]:تکنولوژی های موجود و جدید را ارزیابی و جهش های تکنولوژیکی آتی را پیش بینی می کندو با تحقیقات پایه و کاربردی ، حق اختراع و غیره سروکار دارد براساس دیدگاهی دیگر ، هوشمندی استراتژیک و اجتماعی نیز به انواع هوشمندی رقابتی اضافه می شود . هوشمندی استراتژیک و اجتماعی ، شامل قوانین مالیات و امور مالی،گستره اقتصادی و سیاسی و مقولات منابع انسانی می شود.گونه چهارم هوشمندی رقابتی ، یعنی هوشمندی استراتژیک و اجتماعی ، رفتارهای اجتماعی را مشاهده و تحلیل می کند . باید گفت که چهار هوشمندی یادشده بهم مرتبطند. فایده تکنولوژی جدید فعلی ونیز پیش بینی تکنولوژی که در آینده از بین می روند و تکنولوژی که در آینده مسلط می شوند به عهده این نوع هوشمندی است . دانیل روچ و پاتریس سانتی هوشمندی رقابتی اجتماعی و استراتژیک را به این طبقه بندی اضافه کرده اند.از نظر آنها هوشمندی شامل مقررات مالی و مالیاتی مباحث سیاسی و اجتماعی و همچنین موضوعات منابع انسانی و اجتماعی می شود. این چهار نوع هوشمندی روندهای رفتار اجتماعی را ملاحظه و تحلیل می کنند ؛ ضمن اینکه این چهار طبقه با یکدیگر مرتبطند.(مهری،خداداد حسینی،۱۳۸۴،ص۲۰۲-۲۰۳)
فالد معتقد است که سیستم های هوشمندی با وجود برنامه های کاربردی کامپیوتری بسیار به فرآیندهای انسانی قائم هستند.هرچند رایانه در سیستم هوشمندی رقبا نقش مهمی به عهده دارد ؛ ولی نقش نیروی انسانی در تمام مراحل هوشمندی رقابتی برجسته تر است. (رضاییان،لشکربلوکی،۱۳۸۹، ص۴۷) برخی محققان معتقدند که هوشمندی رقابتی می تواند بیشتر از این سه طبقه باشد و هوشمندی اجتماعی و استراتژیک را به این طبقه بندی اضافه کرده اند. هوشمندی اجتماعی و استراتژیک شامل مقررات مالی و مالیاتی، مباحث سیاسی و اجتماعی و همچنین موضوعات منابع انسانی و اجتماعی می شود.(مشبکی،زنگویی نژاد،۱۳۸۷،ص ۱۷۷)
۲-۱-۵) فرایند و مراحل هوشمندی رقابتی
فرایند هوشمندی رقابتی ، فعالیت جمع آوری ، تجزیه وتحلیل و کاربرد اطلاعات در مورد محصولات ، رقبا ، تامین کنندگان ، شرکا و مشتریان برای نیازهای برنامه ریزی کوتاه و بلند مدت یک سازمان است. به عقیده انجمن متخصصان هوشمندی رقابتی ، این فرایند موثر در طول یک چرخه مستمر به نام چرخه هوشمندی رقابتی حرکت می کند. خروجی اصلی این فرایند ، توانایی تصمیم گیری پیشگیرانه است که منجر به تصمیم گیری راهبردی و رهبری بازار می شود.(دولت آبادی و دیگران،۱۳۹۰،ص۱۳) هوشمندی رقابتی هم محصول است و هم فرایند . محصول به معنای اطلاعات قابل استفاده ای است که بتوان از آن برای اتخاذ تصمیمات بهره گرفت. فرایند هم در برگیرنده شیوه های منظم جمع آوری ، تحلیل و ارزیابی آن اطلاعات است. هوشمندی رقابتی فرایندی است برای گردآوری داده ها و اطلاعات محیط رقابتی و فعالیت های رقبا و تبدیل آن به هوشمندی هدفمند ، به هنگام و راهبردی که بتواند به تصمیم گیری غیرساختاریافته و راهبردی مدیران یاری رساند.در این فرایند برای جمع آوری اطلاعات از ابزارها و روش های قانونی و اخلاقی استفاده می شود. پایش و پیمایش محیط رقابتی با هدف اخذ تصمیمات راهبردی انجام می شود. هوشمندی رقابتی مدیران ارشد سازمان ها را قادر می سازد که تصمیمات خود را براساس آگاهی از اطلاعات تحلیل شده و به موقع اتخاذ کنند. تصمیم گیری هوشمندانه ، افزایش رقابت پذیری شرکت را در پی دارد. هوشمندی رقابتی بخش جدایی ناپذیر از پدیده رو به ظهور اقتصاد دانایی محور است. (شکل ۲-۱)
تبدیل داده ها و اطلاعات به هوشمندی هدفمند به هنگام و راهبردی
دریافت داده ها و اطلاعات از محیط رقابتی و رقبا به روش قانونی و اخلاقی
افزایش سرعت و کیفیت تصمیمات غیرساختاریافته راهبردی توسط مدیران
افزایش
رقابت پذیری سازمان
شکل۲-۱) هوشمندی رقابتی؛دریافت داده ها از محیط تا تاثیر بر رقابت پذیری
(رضاییان،لشکربلوکی،۱۳۸۹،ص۴۶)
بعنوان یک فرایند هوشمندی رقابتی مجموعه ای از روش های قانونی و اخلاقی است که شرکت از آن برای بهره مندی و سود جستن از اطلاعاتی که برای شرکت در رسیدن به موفقیت در رقابت های جهانی کسب و کار کمک می کند ، استفاده می نماید.
بعنوان یک محصول ، هوشمندی رقابتی مشمول اطلاعاتی درباره رقبا ، فعالیت های عمومی و خصوصی ، حوزه فعالیت و رفتارهای فعلی و آتی رقبا ، عرضه کنندگان ، مشتریان، تکنولوژی ، بازارها ، محصولات و خدمات ، محیط تجاری و …می باشد.(Vedder.et all, 1999, 109)
به طور کلی ،هوشمندی رقابتی شامل سه بخش است: جمع آوری اطلاعات،پردازش اطلاعات،کسب هدف.
از آنجایی که امروزه فراهم کردن اطلاعات خام تا حدودی با کمک اینترنت راحت و آسان شده است ، چالش واقعی در هوشمندی رقابتی محدود شدن روی اطلاعات محدود و تصفیه اسناد نامربوط از اسناد مربوط و مرتبط می باشد.(Sullivan, 2000, p.30)
کاهانر[۱۶](۱۹۹۶)معتقد است که هوشمندی رقابتی ، فرایند یکپارچه است. به زعم وی، فراِیند هوشمندی رقابتی از چهار مرحله تشکیل شده است: طرح ریزی؛ جمع آوری داده؛ تحلیل؛ انتشار.
الف-طرح ریزی: در این مرحله ،نیازمندی های تصمیم گیران و محدودیت زمانی از طریق تبادل نظر با تصمیم گیران مشخص می شود.
ب-جمع آوری داده:در این مرحله ، داده های خام ، جمع آوری می شوند تا به هوشمندی کاربردی تبدیل شوند.
ج-آنالیز تفسیر و تعبیر : قلب هوشمندی رقابتی ، تحلیل است؛ تبدیل اطلاعات نامرتبط به هوشمندی. تحلیل هم هنر است؛ هم علم
د-انتشار ، عرضه یافته ها به تصمیم گیران: تحلیل گران هوشمندی های بدست آمده را عرضه و آن را بین کاربران نهایی (تصمیم گیران)توزیع می کنند.
