در این پژوهش گردآوری داده‌ها در دو مرحله انجام میشود. در مرحله اول، برای تدوین مبانی نظری پژوهش از روش کتابخانه‌ای و در مرحله دوم، بخشی از داده‌های مورد نیاز برای محاسبه‌ی متغیرهای پژوهش، از بانکهای اطلاعاتی تدبیرپرداز نسخه ۴ و رهآورد نوین نسخه ۳ و بخش دیگر، از سایت بورس و صورتهای مالی حسابرسی شده شرکتها استخراج میشود. پس از این که داده‌ها از نرمافزارها و بانکهای اطلاعاتی مورد نظر جمع آوری شد، به منظور طبقه‌بندی مناسب، وارد نرم‌افزارEXCEL نسخه ۲۰۱۲ میشود. سرانجام، تجزیه و تحلیل داده‌ها با بهره گرفتن از نرم افزارهایSPSS نسخه ۱۸ و Eviews نسخه ۷ انجام میشود.
۱-۶-۲- جامعه آماری و نمونه پژوهش
جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است که طی سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۲ در بورس فعالیت داشته‌اند که طبق آمار ارائه شده در بورس اوراق بهادار تهران در زمان انجام پژوهش، شامل ۶۲۱ شرکت است.
به منظور انجام پژوهش از اطلاعات مندرج در صورتهای مالی پایان دورهای، غیرتلفیقی و حسابرسیشدهی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران استفاده میشود. در این پژوهش شرکتها، ابتدا، به دو گروه شرکتهای دارای بحران مالی و سالم تقسیم میشود. شرکتهای دارای بحران مالی در این پژوهش شرکتهایی است که مطابق با ماده ۱۴۱ اصلاحیه قانون تجارت مصوب سال ۱۳۴۷ در صورتهای مالی میزان سرمایه آنها تا پایان سال ۱۳۹۲ بر اثر زیان انباشته به نصف کاهش یافته باشد. همچنین، این گروه شرکتهای نمونه باید حائز این شرایط باشد: پایان سال مالی آنها اسفندماه باشد، جزء شرکتهای سرمایه گذاری و واسطهگری مالی نباشند و اطلاعات شرکتها در سوابق بورس موجود باشد.
۱-۶-۳- روش تجزیه و تحلیل داده ها
به منظور انتخاب آزمون مناسب برای تجزیه و تحلیل فرضیه های پژوهش از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف[۹] استفاده میشود که نشان دهنده نرمالبودن یا نبودن متغیرها است. برای تشخیص تفاوت بین دو جامعه با توجه به
متغیرهای مستقل پژوهش در صورت نرمال بودن داده ها از آزمون تینمونههای مستقل[۱۰] و در صورت غیرنرمال بودن داده ها از آزمون منویتنی[۱۱] استفاده میشود. به تعبیری دقیقتر در آزمون منویتنی متغیر مستقل دو وجهی و متغیر وابسته رتبهای (صفر و یک) است (افشانی و همکاران، ۱۳۹۱). سرانجام، توانایی متغیرهای مستقل پژوهش در پیشبینی بحران مالی ارزیابی و با بهره گرفتن از رگرسیون لجستیک[۱۲] الگویی برای پیشبینی بحران مالی ارائه
میشود.
۱-۷- استفاده کنندگان از نتایج پژوهش
از آنجا که در این پژوهش رابطه بین اقلام تعهدی، جریانهای نقدی، سرعت گزارشگری مالی و بحران مالی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بررسی میشود انتظار میرود که در صورت تحقق هدفهای مورد نظر، نتایج پژوهش برای سازمان‌ها و اشخاص زیر قابل استفاده باشد:
دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشگران حسابداری و مالی.
سازمان بورس اوراق بهادار تهران.
مدیران شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران.
تحلیل‌گران مالی و کارگزاران بورس.
سهامداران، سرمایهگذاران، اعتباردهندگان و سایر ذینفعان شرکتها.
۱-۸- تعریف واژه‌های کلیدی
تعاریف عملیاتی برخی از واژه‌ها و اصطلاحات استفاده شده در این پژوهش به شرح زیر است:
بحران مالی: به موجب ماده ۴۱۲ اصلاحیه قانون تجارت مصوب سال ۱۳۴۷، بحران مالی و ورشکستگی شرکت تجارتی در نتیجه توقف از تأدیه وجوهی که برعهده اوست، حاصل میشود. بنابراین ممکن است یک تاجر یا شرکت نتواند در آینده وجوهی را که متعهد به پرداخت آن است، پرداخت کند.
اقلام تعهدی: تفاوت بین سود و جریانات نقدی عملیاتی را اقلام تعهدی گویند.
جریانهای نقدی: افزایش یا کاهش در مبلغ وجوه نقد ناشی از معاملات با اشخاص حقیقی یا حقوقی مستقل از شخصیت حقوقی واحد تجاری و ناشی از سایر رویدادها.
سرعت گزارشگری مالی: فاصله زمانی بین تاریخ پایان سال مالی هر شرکت تا تاریخ ارائه گزارش حسابرسی.
۱-۹- ساختار پژوهش
در این فصل کلیاتی درباره پژوهش شامل مقدمه، مسأله پژوهش، سؤالهای پژوهش، اهمیت و ارزش پژوهش، هدفهای پژوهش، متغیرهای پژوهش و روش پژوهش بیان شد. در بخش مربوط به روش پژوهش، گردآوری داده ها، جامعه آماری و نمونه پژوهش و روش تجزیه و تحلیل داده ها تشریح شد. در ادامه، استفاده کنندگان از نتایج پژوهش و تعریف واژه‌های کلیدی مورد استفاده در این پژوهش بیان شد.
موضوع فصل دوم، بیان مبانی نظری پژوهش و بررسی پژوهشهای پیشین است. در ابتدا، به تشریح مبانی نظری پژوهش شامل بحران مالی، اقلام تعهدی، جریانهای نقدی و سرعت گزارشگری مالی پرداخته میشود. در بخش بعد، خلاصهای از پژوهشهای انجام شده خارجی و داخلی در این زمینه ارائه میشود و در بخش آخر، نقد پژوهشهای پیشین و همچنین، خلاصه فصل بیان میشود.
فصل سوم به تشریح روش پژوهش، فرضیه‌های پژوهش، متغیرهای پژوهش که به سه دسته مستقل، وابسته و کنترلی تقسیم میشود، جامعه آماری، نمونه و روش نمونهگیری، روش گردآوری د
ادهها و روش های آماری مورد استفاده در پژوهش میپردازد.
فصل چهارم این پژوهش به بیان آماره‌های توصیفی، پایایی متغیرهای پژوهش، بررسی نرمالبودن داده ها، آزمون فرضیه ها، شامل چهار فرضیه اصلی و یازده فرضیه فرعی، اختصاص دارد و در آخر نتیجهگیری کلی ارائه میشود.
در فصل پنجم، ابتدا، خلاصهای از نتایج بهدست آمده از فرضیه های پژوهش بیان میشود. سپس، به ذکر پیشنهادهای پژوهش شامل پیشنهادهای حاصل از یافته‌های پژوهش و پیشنهاد برای پژوهشهای آینده پرداخته میشود و سرانجام محدودیت‌های پژوهش ارائه میشود.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه
در فصل قبل مطالبی پیرامون پژوهش از قبیل مسأله پژوهش، سؤالهای پژوهش، اهمیت و ارزش پژوهش،
هدفهای پژوهش، متغیرهای پژوهش و روش پژوهش که شامل گردآوری داده ها، جامعه آماری و نمونه پژوهش و روش تجزیه و تحلیل داده ها است، استفاده کنندگان از نتایج پژوهش، تعریف واژه‌های کلیدی و ساختار پژوهش بیان شد.
در این فصل ابتدا به تشریح مبانی نظری پژوهش شامل بحران مالی، اقلام تعهدی، جریانهای نقدی و سرعت گزارشگری مالی پرداخته میشود. در بخش بعد، خلاصهای از پژوهشهای داخلی و خارجی انجام شده در این زمینه ارائه خواهد شد و در بخش آخر نقد پژوهشهای پیشین و خلاصهای از فصل ارائه میشود.
۲-۲- مبانی نظری
۲-۲-۱- بحران مالی
بر طبق پژوهشهای پیشین (آلتمن[۱۳]، ۱۹۶۸؛ کوچران و همکاران، ۲۰۰۶؛ شارپ و استادنیک، ۲۰۰۷؛ طالبنیا و همکاران، ۲۰۱۱؛ فدورووا و همکاران، ۲۰۱۳؛ خواجوی و همکاران، ۱۳۹۱؛ ثقفی و محمدی، ۱۳۹۱؛ و منصورفر و همکاران، ۱۳۹۲) یکی از عواملی که تداوم فعالیت را دچار مشکل میکند وجود یا احتمال وجود بحران مالی و ورشکستگی است.
منظور از بحران مالی اختلالهایی است که در کارکرد نظامهای مالی سازمان رخ میدهد و موجب آشفتگی اساسی در سازمان از قبیل مفقود شدن اسناد مالی با اهمیت، جعل اسناد مالی، وارد شدن خسارات شدید مالی، اختلاس، محققنشدن درآمدها، افزایش غیرمترقبه هزینه ها، از بین رفتن منابع تأمین وجوه، شیوع رشوه و
بلوکهکردن داراییها میشود (یاراحمدیخراسانی، ۱۳۸۴: ۴۵). در ادبیات مالی تعاریف متفاوتی از بحران مالی ارائه شده است. به عنوان نمونه، بحران مالی هر رویداد غیرمنتظرهای است که سبب اختلال و آسیب جدی مالی، فیزیکی و سرانجام انحلال سازمان و مخدوششدن چهره سازمان نزد افکار عمومی میشود (کاش[۱۴] و دارلینگ[۱۵]، ۱۹۹۸: ۱۷۹). شالف و همکاران[۱۶](۲۰۰۳) بحران مالی را موقعیتی غیرعادی میدانند که خطر فوقالعادهای را به شرکت تحمیل میکند و آثار زیانبار آن در صورتی که بدرستی مدیریت نشود تمام سازمان را فرا خواهد گرفت و سرانجام منجر به ورشکستگی شرکت خواهد شد (شالف و همکاران، ۲۰۰۳: ۲۹).
از نظر داویس[۱۷](۲۰۰۵) بحران مالی یک اتفاق برنامه ریزی نشدهای (اما نه الزاماً غیرمنتظره) است که نیاز به اتخاذ تصمیمهای راهبردی و سریع دارد و اتخاذ تصمیمهای نادرست در این شرایط منجر به وارد شدن آسیب جدی به شرکت خواهد شد (داویس، ۲۰۰۵: ۶۹).
ماده ۴۱۲ اصلاحیه قانون تجارت مصوب سال ۱۳۴۷، بحران مالی و ورشکستگی را اینطور تعریف کرده است: «ورشکستگی تاجر یا شرکت تجارتی در نتیجه توقف از تأدیه وجوهی که برعهده اوست، حاصل میشود. بنابراین ریسک ورشکستگی عبارت است از احتمال اینکه یک تاجر یا شرکت نتواند در آینده وجوهی را که متعهد به پرداخت آن است، پرداخت کند» (منصور، ۱۳۷۹: ۶۱).
برای شناخت بهتر بحرانهای مالی، افزون بر تعاریف آنها، باید به ویژگیهای مشترک بحرانهای سازمانی به شرح زیر نیز توجه کرد (الیوت و همکاران[۱۸]، ۲۰۰۵: ۳۳۷-۳۳۶):
