۲-۱۶ اهمیت ساختار سازمانی
ساختار به مدیران نشان می دهد که مسئول سرپرستی چه کسانی هستند و به کارکنان مدیرانی را میشناساند که از آن ها آموزش و دستور می گیرد.کمک به جریان اطلاعات نیز از تسهیلاتی است که ساختار برای سازمان فراهم می نماید.ساختار سازمانی باید توان تسریع و تسهیل در تصمیم گیری،واکنش مناسب به محیط و حل تعارضات بین واحدها را داشته باشد. ارتباط بین ارکان اصلی سازمان و هماهنگی بین فعّالیت های آن و بیان ارتباطات درون سازمانی از نظر گزارش دهی و گزارش گیری، از وظایف ساختار سازمانی است.اگرچه مفهوم ساختار سازمانی یک حقیقت است و برهر کسی در سازمان اثر می گذارد و همه به نوعی با آن سروکار دارند ،ولی کم و بیش مفهومی انتزاعی است.(آقائی و دیگران ،۱۳۹۰:ص۱۱۰)

۲-۱۷ انواع ساختار سازمانی
هر سازمان دارای شش بخش اصلی بدنه عملیاتی،بخش عالی ،بخش میانی، متخصصان فنی،ستاد پشتیبانی و ایدئولوژی (سنت ها و باور ها) است.هر یک از این بخش ها می توانند سازمان را تحت تسلط خود درآورند که به ترتیب بروکراسی حرفه ای، ساختار ساده، ساختار بخشی، بروکراسی ماشینی، ادهوکراسی و ساختار عقیدتی به وجود خواهد آمد. بررسی مبانی نظری علم مدیریت نشان می دهد در حال حاضر ساختارهای سازمانی متعددی خلق و مورد استفاده قرار می گیرند.(مجیدی و دیگران ،۱۳۹۰ ،ص۱۲) در ذیل به اهم این ساختارها اشاره می گردد :
الف- ساختار سازمانی وظیفه ای
در ساختار سازمانی وظیفه ای، تقسیم واحدها مبتنی بر وظیفه صورت می گیرد،به نحوی که هر واحد،وظیفه متفاوتی را انجام می دهد.در این ساختار هدف کلی سازمان به وظایف جزئی تر تقسیم می گردد. از مزایای این نوع ساختار، ایجاد حوزه های قوی تخصصی و بازده بالای آن در کارهای تکراری و ثابت است.نقطه ضعف آن نیز عدم انعطاف پذیری و تغییر ، همکاری ضعیف واحدها و توجّه به هدف های بخشی است.(همان منبع:ص۱۲)
ب- ساختار سازمانی محصول محور
در این نوع ساختار، تقسیم واحدها مبتنی بر نوع محصول یا خدمت تولید شده توسط سازمان انجام می پذیرد. مزیت این ساختار، استقلال بیشتر مدیران عملیاتی و سهولت ارزیابی عملکرد مبتنی بر نوع محصول یا خدمت است. نقطه ضعف عمده آن نیز تضعیف گروه های تخصصی، پراکنده شدن واحدها و ناهماهنگی بین واحدهاست.(همان منبع:ص۱۳)
ج- ساختار سازمانی منطقه ای
در این نوع ساختار سازمانی، تقسیم واحدها مبتنی بر مناطق جغرافیایی صورت می پذیرد. هر واحد کوشش می کند نیازهای مشتریان در محدوده خود را تأمین نماید، لذا سازمان می تواند خود را با نیازهای هر منطقه وفق دهد. البته ایجاد هماهنگی بین واحدهای هر منطقه مورد تأکید است.(همان منبع:ص۱۳)
د- ساختار سازمانی ماتریسی
ساختارهای سازمانی ماتریسی و تیمی از خانواده ساختارهای پیوندی هستند. در این ساختار می توان به تعداد پروژه های موجود در سازمان ،واحد مستقل ایجاد کرد.دو مدیر همزمان بر یک واحد نظارت دارند. کاهش مشکلات سلسله مراتب و سرعت ارتباطات در یک پروژه و تأثیر ضعف یک پروژه فقط بر خود پروژه نه بر کل سازمان از مزایای این طراحی است.تضاد قدرت، صرف زیاد وقت، تشکیل جلسات متعدد هماهنگی و نیاز به مهارت های ارتباطی بالا از نقاط ضعف این ساختار است.(الهیاری فرد،۱۳۹۰:ص۵۲)
ه- ساختار سازمانی پیوندی
این ساختار ترکیبی از ساختار مبتنی بر نوع محصول،وظیفه یا مناطق جغرافیایی است. زمانی که شرکتی سعی می کند چندین محصول تولید کند و وارد بازارهای متعددی گردد می تواند از این ساختار استفاده کند.در این ساختار واحدها به صورت خودمختار بوده و فقط برخی از امور به صورت متمرکز اداره می شوند. بالا رفتن کارایی و اثر بخشی واحدهای تخصصی و توان تطابق با تغییرات محیطی از نقاط قوت و افزایش سربار اداری از نظر تعداد کارمند و وجود تعارض بین کارکنان دفاتر مرکزی و بخش های تولیدی از نقاط ضعف این نوع ساختار است.(همان منبع:ص۵۲)
و- ساختار سازمانی تیمی
امروزه می توان ساختارهای سنتی سلسله مراتبی را کنار گذاشت و ساختار را حول فرآیندها و جریان های کار طرح ریزی نمود. در نتیجه سلسله مراتب عمودی اختیارات به افقی تغییر شکل می دهد و کارهای مدیریت به سطوح پایین تر داده می شود و با توجّه به نوع فرایند، تیم های خودمدار تشکیل می گردند. اعضای تیم، تخصص ها و مهارت های گوناگون دارند.فرایند نیز بر اساس نیاز مشتریان شکل می گیرند. واکنش سریع به نیازهای محیط، اخذ سریع تصمیمات،رفع موانع بین دوایر سازمانی ، کاهش هزینه سربار اداری و بهتر بودن روحیه کارکنان از مزایای این نوع ساختار است. دشوار بودن استفاده از آن در سازمان های بزرگ ، سخت بودن تغییر ساختارهای کنونی به افقی ، حساسیت بالا، وقت گیر بودن فرایند تغییر ساختارها به شکل افقی و نیاز به انجام تجزیه و تحلیل های فرآیندی از نقاط ضعف آن است.(همان منبع:ص۵۳)
ز- ساختار سازمانی شبکه ای
سازمان های مستقلی هستند که هر یک وظایفی چون تولید،بازاریابی و طراحی محصول را به عهده دارند. کارگزار یا یک مرکز هماهنگی وجود دارد که این گروه ها را با یکدیگر منطبق ساخته و در جهت اهداف تعیین شده بسیج می کند.سازو کار های بازار، اجزای شبکه ها را با یکدیگر منطبق می سازد.سیستم های اطلاعاتی با اطلاعات شفاف، اجزای شبکه را هماهنگ می سازند.در این ساختار، تمرکز بر اموری است که سازمان مهارت دارد و بقیه فعّالیت ها به افراد یا شرکت ها واگذار می گردد که از طریق دفاتر مرکزی سازمان هماهنگ می شوند. بستن قرارداد و ارتباطات الکترونیکی از ویژگی های این طرح سازمانی است،نبود هزینه های سربار اداری و امکان استفاده از متخصصان در مناطق مختلف از نقاط قوت این ساختار است.کاهش وفاداری اعضا و نبود فرهنگ منسجم نیز از نقاط ضعف این ساختار است. (مجیدی و دیگران ،۱۳۹۰:ص۱۲)
ط- ساختار سازمانی ستاره ای
این ساختارها متناسب با شرکت ها و سازمان هایی است که دارای محصولات متنوع و بازارهای مستقلی هستند.در این سازمان ها، مؤسسه مرکزی با گروه ها یا مراکز کوچک پایین دستی پیمان هایی شکل می دهند تا بدین وسیله با دانش،مهارت ها و منابع محوری خود از این مراکز کوچک حمایت کرده و هریک از این مراکز در بازارهای خود نوآوری و کارآفرینی داشته باشند و ممکن است این مراکز کوچک نیز به نوبه خود ضمن دستیابی به شایستگی محوری ، پاره ای از امور را به دیگران واگذار کنند. این سازمان ها با توجّه به قابلیت های محوری خود اگر در بازار با فرصت هایی روبرو گردند برای بهره برداری از آن ها شرکت جدیدی تأسیس و بخشی از سهام آن را مالک می شوند. پس سازمان های ستاره ای شکل، بهترین عملکرد و اثربخشی را با بهره گرفتن از راهبرد تأمین منابع از خارج سازمان می توانند داشته باشند. البته مرکزیت این سازمان ها دارای شایستگی های محوری بوده و گره ها یا مراکز کوچک تر کسب و کارهای موقتی در بازارهای مختلف هستند.(همان منبع:ص۱۲)
ی- ساختار سازمانی شبدری
در این ساختار سه گروه از افراد شبیه برگ های سه وجهی شبدر به کار گرفته می شوند. بخشی از افراد، متخصصان تمام وقت،برخی شامل نیروهای موقت داخلی و گروهی دیگر مقاطعه کاران خارج از سازمان جهت انجام فعّالیت های برون سپاری شده توسط سازمان می باشند. نقطه قوت این ساختار، کاهش هزینه های سربار اداری و استفاده از متخصصان در مناطق مختلف و نقطه ضعف آن، کاهش وفاداری اعضاء و نبود فرهنگ منسجم در سازمان است.(همان منبع:ص۱۳)
ک- ساختار سازمانی مجازی
ساختار سازمانی مجازی از مجموعه ای از شرکت ها به وجود می آید که برای بهره جستن از فرصت ها یا کسب مزیت های رقابتی دست در دست هم می گذارند و پس از تأمین هدف مورد نظر از هم جدا می شوند.سازمان های مجازی عملیات خود را فراتر از زمان، مکان ، فرهنگ و مغزهای سازمان انجام می دهند. وفق پذیری بیشتر،کوتاه تر شدن زمان پاسخگویی،تخصصی تر شدن وظیفه، گردآوردن بهترین تخصص ها اتکای سازمان ها به یکدیگر، ایجاد توان بالا و بهره گیری از فرصت های محیطی از مزایای این ساختار و افزایش مناقشات، کاهش وفاداری و احتمال خطرپذیری از معایب آن است.(همان منبع:ص۱۳)
۲-۱۸ تمایز ساختار و نمودار سازمانی
بین ساختار سازمانی و نمودار سازمانی تمایز قایل می شوند.ساختار سازمانی که مفهوم کلی تری است ، با نمودار سازمانی نشان داده می شود .در نمودار سازمانی ،روابط اختیار،کانال های ارتباط رسمی،گروه های کاری رسمی و خطوط رسمی پاسخگویی نمایان است.بنابراین می توان گفت که ساختار،آیینه تمام نمای قواعد، مقررات،رویه ها، استانداردها، جایگاه تصمیم گیری، نحوه ارتباطات،تفکیک نقش ها و مشاغل و تلفیق آن ها،و سلسله مراتب اختیارات است. مفهوم نسبتا ساده و ملموس ساختار، به شکل نمودار سازمانی نمایان می شود که یک نماد قابل رؤیت از کل فعّالیت ها ، شیوه های ارتباطی و فرآیندهای سازمانی است. ساختار سازمان تحت تأثیر متغیر های محتوایی ، اهداف و استراتژی، محیط،تکنولوژی و اندازه سازمان قرار می گیرد.این متغیرها، کلیدی و محتوایی و معرف کل سازمان و جایگاه آن هستندکه بین سازمان و محیط قرار گرفته و از آن مشتق می شوند .و این متغیرها بر متغیرهای ساختاری اثر می گذارد،پیچیدگی،رسمیت و تمرکز نمونه هایی مهم از متغیرهای ساختاری است.( آقائی و دیگران ،۱۳۹۰:ص۱۱۴)
۲-۱۹ طرح ریزی ساختار سازمانی
طرح ریزی ساختار عبارت است از فرایند انتخاب ساختار سازمانی که برای یک استراتژی و محیط مشخص(مفروض)بتواند مفید واقع گردد.برخی از متغیرهای مهم که در طرح ریزی ساختار سازمانی نقش ایفا می کنند عبارتند از : نوع تکنولوژی، اندازه سازمان، عدم اطمینان محیطی،فرهنگ سازمانی، استراتژی سازمان و حتی رویدادها و عوامل سیاسی. متغیرهای مؤثر در انتخاب نوع مناسب ساختار سازمان،ایستا نبوده و در حال تغییر و پویایی هستند بنابراین چنین به نظر می رسد که بایستی هر چند وقت یکبار نسبت به کارا نمودن ساختار سازمان ها اقدام مقتضی به عمل آید و سازماندهی مجدّد متناسب با متغیرها و عوامل تأثیرگذار صورت پذیرد.در مواردی که ساختار سازمانی قابلیت انعطاف ندارد و سازمان نمی تواند خود را با تغییرات تطابق دهد، سیر سقوط خود را آغاز خواهد کرد. یکی از مسائل مهم در طراحی ساختار سازمانی تناسب آن با ابعاد محتوایی است.( p666،۲۰۱۳، Zanganeh)
۲-۲۰ ارکان مورد توجّه در طرح ریزی ساختار سازمانی
در طرح ریزی ساختار سازمان سه رکن زیر مورد توجّه قرار می گیرد :
۱-ساختار سازمانی تعیین کننده روابط رسمی و گزارش گیری در سازمان است و نشان دهنده سطوحی است که در سلسله مراتب اداری وجود دارد و حیطه کنترل مدیران را نیز مشخص می نماید.
۲-ساختار سازمانی تعیین کننده جایگاه افرادی است که به صورت گروهی در یک واحد کار می کنند و به گروه بندی یا تقسیم بندی واحدهایی که در کل سازمان وجود دارد ، می پردازد.
۳-ساختار سازمان در برگیرنده طرح سیستم هایی است که به وسیله آن ها همه واحدها هماهنگ ویکپارچه می شوند و در نتیجه ارتباط مؤثر در سازمان تضمین خواهد شد و یا ساختار روابط میان واحدهای سازمانی که حد و اختیارات، سلسله مراتب، سطوح فرماندهی و نحوه تقسیم و توزیع وظایف میان واحدها را نشان می دهد و شامل شرح وظایف، نمودار سازمانی و پست های سازمانی است.(حجازی ،۱۳۸۸،ص۶۹)
۲-۲۱ انواع طرح های ساختار سازمانی
به طور کلی ، طرح های ساختاری را می توان به دو دسته مفهومی و عملی تقسیم کرد. طرح های مفهومی، کلی و انتزاعی می باشند. بنابراین ساختار مفهومی هر سازمان ، نقطه ای بر روی یک محور است . به عبارت دیگر ، ساختار هر سازمان از نظر مفهومی می تواند بیشتر مکانیکی و یا بیشتر ارگانیکی باشد . در تعیین نوع ساختار از نظر مکانیکی یا ارگانیکی بودن ، عوامل یا متغیرهایی دخالت دارند، نظیر اهداف و استراتژی ها، محیط، تکنولوژی، اندازه سازمان و … که می توان از آن ها به عنوان متغیرهای محتوایی یاد کرد.(مرحمتی ،۱۳۹۲،ص۱۷۵)
۲-۲۲ ابعاد ساختار سازمانی
در تعیین ابعاد ساختاری، عوامل زیادی را برشمرده اند و این عوامل با توجّه به دید و نگرش اندیشمندان دارای تنوع زیادی است. شاید اگر محققین در نظر بگیرند که چرا عواملی که بر می شمارند، جزء ابعاد ساختاری است، از تنوع و تعدد این ابعاد کاسته شود. از جمله این عوامل می توان به اجزای اداری،استقلال، تمرکز،پیچیدگی،تفویض اختیار،تفکیک،رسمیت،تلفیق،حرفه ای گرایی،حیطه نظارت،تخصص گرایی، استانداردسازی و تعداد سطوح سلسله مراتب عمودی اشاره کرد.که اکثر نظریه پردازان سازمانی از میان آن ها در سه بعد رسمیت، پیچیدگی و تمرکز اتفاق نظر دارند. ابعاد ساختاری بیانگر ویژگی های درونی سازمان هستند و شدت یا ضعف هر کدام از این سه بعد در شکل گیری کلی ساختار سازمانی مؤثر است. شایان ذکر است که این عوامل به طور مستقیم یا غیر مستقیم در این سه بعد مستتر هستند و عدم توافق اندیشمندان بر روی این عوامل ،از نحوه تعاریف عملیاتی آنان سرچشمه می گیرد. اجزاء سه گانه ای که برای ایجاد ساختار سازمانی بکار برده می شود عبارتند از : پیچیدگی، رسمیت و تمرکز که در هم ادغام می شوند و از مجموع آن ها ساختار سازمانی به وجود می آید.(مجیدی و دیگران،۱۳۹۰،ص ۹)
۲-۲۲-۱ پیچیدگی
پیچیدگی عبارت ست از تعداد سطوح مدیریتی که در سازمان وجود دارد.( مجیبی و میلانی،۱۳۹۰:ص ۱۵)
۲-۲۲-۱-۱پیچیدگی افقی: هر قدر تعداد مشاغل یا وظایف در یک سازمان متفاوت و متنوع باشد سازمان از نظر افقی پیچیدگی بیشتری خواهد داشت. زیرا تخصص ها و کارهای گوناگون موجب می شود که اعضای سازمان نتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و از نظر مدیریت نیز هماهنگ کردن فعّالیت ها مشکل می شود. پیچیدگی افقی تقسیم کارهای سازمان به واحد های کوچکتر و فرعی است که از طریق شاخص تعداد واحدهای مختلف در درون سازمان اندازه گیری می شود.(همان منبع:ص۱۵)
۲-۲۲-۱-۲پیچیدگی عمودی: همان سلسله مراتب اداری یا عمق نمودار سازمانی است و هرقدر فاصله میان بالاترین و پایین ترین مسؤلان سازمان بیشتر باشد، سازمان پیچیده تر خواهد بود. علت این پیچیدگی در آن است که امکانات بالقوه بیشتری برای مخدوش کردن سیستم ارتباطی وجود دارد و هماهنگ کردن تصمیماتی که مدیران سطوح مختلف می گیرند مشکل تر می شود.تفکیک عمودی به عمق یا ارتفاع ساختار سازمان یا تعداد سطوح سلسله مراتب سازمانی اشاره دارد.(حجازی،۱۳۸۸،ص۷۰)
۲-۲۲-۱-۳پراکندگی جغرافیایی: فاصله ای است که از نظر جغرافیایی بین واحدهای یک سازمان و اعضاء و کارکنان آن وجود دارد.هرچه پراکندگی جغرافیایی یک سازمان بیشتر باشد پیچیدگی آن نیز بیشتر خواهد شد. تفکیک فضایی(پراکندگی جغرافیایی )می تواند به صورت عمودی یا افقی باشد ؛یعنی با توجّه به نوع کار و وظیفه ای که فرد در ساختار عمودی و افقی سازمان عهده دار است و با توجّه به فاصله ای که با مرکز قدرت دارد،کارها و کارکنان در نقاط مختلف پراکنده اند.(همان منبع:ص۷۰)
چرا پیچیدگی مهم است؟افزایش پیچیدگی،ایجاد خواسته ها و الزامات مختلفی برای مدیر می کند.پیچیدگی خیلی زیاد مستلزم توجّه قابل ملاحظه ای به مسائل مربوط به ارتباطات،هماهنگی و کنترل است.یک سازمان بسیارپیچیده نیاز بیشتری به ارتباطات، هماهنگی اثربخش و روش های کنترل مؤثر دارد.
Alas&Vilson, 2012, p495))
۲-۲۲-۲تمرکز
تمرکز به میزانی از اختیار تصمیم گیری دلالت دارد که در یک نقطه واحد ، در بالای سلسله مراتب سازمانی جمع شده باشد، در نتیجه در یک سازمان با تمرکز زیاد برای اعضای سطوح پایین تر سلسله مراتب ،میزان حداقلی از مشارکت در فرایند تصمیم گیری متصور است. Alas& Vilson, 2012, p494-498)) تمرکز اشاره به چگونگی توزیع قدرت در سازمان دارد.در واحدهای سازمانی متمرکز،بیشتر تصمیمات از طریق سلسله مراتب فرماندهی اتخاذ می گردد.تحقیقات نشان می دهد در سازمان های بزرگ عدم تمرکز بیشتر اجرا می شود و مدیران حتی الامکان تصمیم گیری ها را به مدیران رده های پایین تر از خود واگذار می کنند،چون در غیر اینصورت سرعت تصمیم گیری به شدت کاهش می یابد.(جبل عاملی،۱۳۹۰:ص۴۵)
به طور کلی سه عامل در تعیین میزان عدم تمرکز سازمانی تأثیر دارد:
الف)اعتماد: هر قدر مدیران به زیر دستان اعتماد بیشتری داشته باشند و آنان را افراد شایسته بدانند،تفویض اختیار بیشتری صورت گرفته و نهایتا” در سازمان عدم تمرکز ایجاد می شود.
ب) اطلاعات: هر قدر مکانیزم های تبادل اطلاعات در مبادی تصمیم گیری قوی تر باشد وسیستم بازخورد مناسبی جهت ارزیابی پیامدهای تصمیمات وجود داشته باشد،عدم تمرکز سازمانی نیز بیشتر خواهد شد.

نمودار ۴-۱۱- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد پرداخت منصفانه

۱۱۱

نمودار ۴-۱۲- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد انسجام اجتماعی

۱۱۲

نمودار ۴-۱۳- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد محیط کار

۱۱۳

نمودار ۴-۱۴- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد تأمین فرصت

۱۱۴

نمودار ۴-۱۵- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد قانون‌گرایی

۱۱۵

نمودار ۴-۱۶- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد فضای کلی زندگی

۱۱۶

نمودار ۴-۱۷- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد قابلیت‌های انسانی

۱۱۷

نمودار ۴-۱۸- نظر پاسخ‌دهندگان در مورد وابستگی اجتماعی

۱۱۸

چکیده
کیفیت زندگی کاری به معنی فرآیندی است که به‌وسیله آن‌همه اعضای سازمان از راه مجاری ارتباطی باز و مناسبی که برای این مقصود ایجادشده است، در تصمیم‌هایی که بر شغل‌هایشان بخصوص، و بر محیط کارشان به‌طورکلی اثر می‌گذارد به‌نوعی دخالت می‌یابند و درنتیجه مشارکت و خشنودی آنان از کار بیشتر می‌شود. این تحقیق به‌منظور شناسایی وضعیت کیفیت زندگی کاری کارکنان کارخانه‌ها کاشی استان یزد و رابطه آن با تعهد سازمانی انجام گردیده است. در این تحقیق کیفیت زندگی کاری به‌عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته و برای بررسی از مدل والتون استفاده‌شده که هشت مؤلفه اصلی را به‌عنوان هدف ارتقاء کیفیت زندگی کاری موردتوجه قرار می‌دهد. متغیر وابسته در این پژوهش تعهد سازمانی است که در مورد تعهد سازمانی مدل آلن و می یر (۱۹۹۰) به کار گرفته‌شده است. آلن و می یر معتقدند که تعهد حالتی روانی است که بیانگر نوعی تمایل، نیاز و الزام جهت ارائه خدمت در یک سازمان است. در مدلی که این اندیشمندان مطرح کردند به ترتیب «تعهد عاطفی»، «تعهد مستمر» و «تعهد هنجاری» بیان گردیده که متغیرهای وابسته تحقیق می‌باشند. وجود رابطه همبستگی بین متغیر مستقل و متغیرهای وابسته بررسی گردیده که با بهره گرفتن از آمار توصیفی از شاخص‌های تمایل مرکزی و شاخص‌های پراکندگی برای بیان داده‌های جمع‌ آوری‌شده به کمک نرم‌افزار Excel استفاده گردیده و با به‌کارگیری آمار استنباطی به آزمون فرضیه‌های موردبررسی در تحقیق پرداخته ‌شده (با کمک ضریب همبستگی اسپیرمن) درنهایت نتایج در مورد وجود رابطه و ضریب همبستگی بین متغیر‌ها بیانگر این است که بین متغیر مستقل (کیفیت زندگی کاری) و متغیرهای وابسته (تعهد عاطفی، تعهد مستمر و تعهد هنجاری و درمجموع تعهد سازمانی) رابطه و همبستگی وجود ندارد. ضمن این‌که بر اساس بررسی شاخص‌های پراکندگی اولویت‌بندی ۸ مؤلفه کیفیت زندگی کاری صورت پذیرفت که می‌توان گفت مهم‌ترین مؤلفه در کیفیت زندگی کاری کارکنان کارخانه‌ها کاشی، “فضای کلی زندگی” و کم‌اهمیت‌ترین مؤلفه “انسجام اجتماعی” است.

فصل اول
کلیات تحقیق

• ۱- مقدمه:

در جهان امروز اطلاعات و ارتباطات که زیربنای آگاهی است در تمام جنبه‌های زندگی بشر نقش بسیار مهم و کلیدی را بازی می‌کند، از اواخر قرن نوزدهم که عصر صنعت (فنّاوری، ماشین و عناوینی مانند آن) آغاز شد پیشرفت علم و صنعت همه جنبه‌های زندگی بشر را دگرگون کرد و فرهنگی جدید با خود به جهان عرضه داشت که بافرهنگ و شیوه زندگی و حتی طرز فکر دوره ماقبل خود یعنی عصر کشاورزی تفاوت ماهیتی داشت، سبز فایل."عصر مابعد اقتصادی” یا"عصر اطلاعات"یا “عصر ارتباطات” و درنهایت “عصر فرا صنعتی با سرعت نور” به‌پیش می‌تازد اما هنوز انسان درگیر و در جستجوی معنایی که بتواند او را برای بقا و ادامه استوار نگه دارد است.
حال این انسان با ابعاد جهانی، چگونه می‌تواند برای جهانی تصمیم بگیرد درحالی‌که در جستجوی معنای خویش سرگردان مانده است؟ فرد برای خود شکوفایی خود باید دارای اعتمادبه‌نفس باشد، اعتمادبه‌نفس لازمه اعتماد به سازمان است که خود موجب خودشکوفایی سازمانی می‌شود از طرفی اعتماد به اجتماع نیز در گروی اعتماد به سازمان است که درنهایت خود شکوفایی اجتماعی را به ارمغان می‌آورد. ازاین‌رو اثر افراد جامعه درحرکت جامعه انسانی بسیار مهم است و لزوم پرداختن به کیفیت زندگی افراد وهم چنین در سطح بزرگ‌تر کیفیت زندگی کاری (QWL)^[1]، را روشن می‌کند. (چلبی، ۱۳۷۵)
از سوی دیگر تعهد سازمانی یک نگرش مهم شغلی و سازمانی است که در طول سال‌های گذشته موردعلاقه بسیاری از محققان رشته‌های رفتارسازمانی و روانشناسی بوده است. این نگرش در طول سه دهه گذشته دستخوش تغییراتی شده است که شاید عمده‌ترین تغییر در این قلمرو مربوط به نگرش چندبعدی به این مفهوم تا نگرش یک‌بعدی به آن بوده است. همچنین با توجه به تحولات اخیر در حیطه کسب‌وکار ازجمله کوچک‌سازی‌ها و ادغام‌های شرکت‌ها در یکدیگر عده‌ای از صاحب‌نظران را بر آن داشته تا اظهار کنند که اثر تعهد سازمانی بر دیگر متغیرهای مهم در حوزه مدیریت ازجمله ترک شغل، غیبت و عملکرد کاهش‌یافته است و به همین جهت بــررسی آن بی‌مورد است. اما عده‌ای دیگر از محققان این دیدگاه را نپذیرفته و معتقدند که تعهد سازمانی اهمیت خود را از دست نداده و همچنان می‌تواند موردتحقیق قرار گیرد (علی‌اکبر فرهنگی، ۱۳۸۴)
تجربه دنیای پیشرفته صنعتی نشان می‌دهد که عامل عمده صحنه رقابت جهانی که باعث حرکت و سرعت بخشیدن به افزایش توان تولیدی و اقتصادی سازمان‌ها و نهایتاً جامعه می‌گردد، منابع انسانی است.
زمانی که انسان‌ها در اثر ناهنجاری‌های سازمان در فشار و نگرانی قرار می‌گیرند، قرارداد روانی موجود بین خود و سازمان را ازهم‌گسیخته دیده و برای ایجاد قدرت به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم روحیه سایر کارکنان را نیز تضعیف می‌نمایند و به‌طور محسوس تعارض بین رؤسا و مرئوسان را از قوه به فعل درمی‌آورند. (پرداختچی، ۱۳۸۸)

الگوبرداری سازمانهای دیگر
حضور در کنفرانسها
استخدام مشاورها
مطالعه روزنامهها، مجلات و اخبار و اطلاعات الکترونیکی
تماشای تلویزیون، ویدئو و فیلم
پیگیری روندهای اقتصادی، اجتماعی و فناوری
گردآوری اطلاعات از مشتریان، عرضهکنندگان و سایر منابع
استخدام کارکنان جدید
همکاری با سایر سازمانها، ایجاد همپیمانیها و تشکیل سرمایهگذاریهای مشترک^[۹۳]
۲-۴-۶-۳- الگوبرداری^[۹۴]
به طورکلی، شرکتها، تیمهای الگوبرداری را برای جستجو و توسعهی اقدامات اجرایی بهتر، تشکیل میدهند. تیمهای الگوبرداری، با توجه به علائم اولین شاخص اعلام میکنند که سازمان از عرصه رقابت عقب افتادهاست یا در کسب مزیت بهبودهای عملیاتی مهم که در سازمانهای دیگری توسعه یافتهاند، ناکام ماندهاست. جستجوی بهترین اقدامات، به سرعت مرزهای فرهنگ و آداب و رسوم سازمان را تحت تاثیر قرار میدهد.

الگوبرداری بهترین اقدامات، منطق و فرایند پذیرش تغییر را به صورت دائمی، غیرقابل اجتناب و مفید به سازمان معرفی میکند. سازمانهایی که به انطباق مستمر با بهترین اقدامات میپردازند، اغلب میتوانند از غافلگیر شدن به وسیله تغییر غیرمنتظره، اجتناب کنند. آنها میزان بهبودشان را از طریق مطالعه نظاممند سایر سازمانها و مقایسه عملیات و عملکرد خود با بهترین اقدامات سازمانهای نوآور و موفق، سرعت می‌بخشند. این نوع الگوبرداری، استراتژیک محور و بیانگر رویکرد عملگرایی به مدیریت تغییر و بهبود عملکرد است. انواع دیگر الگوبرداریها ممکن است فرایندگرا، متمرکز بر فرایندها و سیستمهای کاری محدود یا عملگرا متمرکز بر ارزیابی موقعیت رقابتیشان از طریق مقایسه محصول یا خدمات باشند.
بهترین اقدامات فردا، به طور اجتنابناپذیری، متکاملتر از گذشته بوده یا متفاوت از بهترینهای امروز خواهند بود و بهترین اقدامات با توجه به ماهیتشان، پویا و پیشرفته هستند. به همین دلیل، الگوبرداری بهترین اقدامات اغلب، فرایند همیشه بهار نامیده میشود برای اینکه فرایند مزبور به سازمان در هر زمان که تکرار میشود، تجدید حیات میبخشد. الگوبرداری بهبود مستمر در سازمان را به عنوان یک فرایند دائمی کسب و کار یکپارچه میکند.
الگوبرداری برای سازمان در زمینه های زیر مفید است:
تعیین و اصلاح استراتژی
بهبود مستمر فرایندهای کاری و نظامهای کسب و کار
هدفگذاری
حل مسائل
آموزش و غنیسازی ایدهها
مقایسه و ارزیابی عملکرد بازار
عملکردن به کاتالیزور تغییر
بسیاری از شرکتهای یادگیرنده همانند ویرلپول، کاترپیلار، نشنال سمیکانداکتور و اندرسن فایننشیال^[۹۵]، الگوبرداری را به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای خود برای کسب دانش با کیفیت و روایی بالا استفاده میکنند.
دو نکته مهم در رابطه با کسب دانش وجود دارد که میباید به خاطر سپرد. اول اینکه، اطلاعات، خواه کسب شده از منبع داخلی یا منبع بیرونی، از پالایندههای ادراکی، هنجارها، ارزشها و رویه های سازمان می‌گذرد. این پالایندهها بر تصمیمات سازمان در مورد مفید و مربوط بودن اطلاعات حاصله تاثیر میگذارند. دوم اینکه، دانش حاصله همیشه آگاهانه نیست؛ بخشی از آن تصادفی یا نتیجهی اقدامات سازمانی است. سازمانهای یادگیرنده تمایل آگاهانه بودن کسب دانش دارند.
۲-۴-۶-۴- دسته ‏بندی دانش
یکی از مهمترین مراحل چرخه مدیریت دانش دسته‌بندی دانش است. هنگامی دانش‌های مورد نیاز گرداوری می‌شوند لازم است آنها با توجه به اهداف تعیین شده و کاربردهای آنها در مراحل بعدی توسط دانشکارانی که در حوزه‌های مختلف مشغول به کار هستند دسته‌بندی گردند. دسته‌بندی دانش‌ها توسط افراد خبره و متخصص موجب می‌گردد که کاربران و یا استفاده‌ کنندگان از دانش از نظر هزینه و زمان صرفه‌جویی داشته باشند؛ زیرا با دسته‌بندی و طبقه‌بندی دانش سرعت دسترسی به آنها افزایش یافته و کاربران در کوتاهترین زمان به دانش‌های مورد نیاز خود دست می‌یابند (نیومن و کنارد^[۹۶]، ۱۹۹۳).
۲-۴-۶-۵- ذخیره دانش
سازمانها پیش از آنکه به منظور بازیابی بعدی، اقدام به ذخیره دانش کنند، باید اطلاعات مهم را شناسایی کرده، بهترین روش حفظ آن را تعیین نمایند. سازمانها از طریق ارزیابی، تحقیق و آزمایش به اطلاعات معنی میبخشند. ذخیره دانش، سیستمهای فنی را از قبیل رکوردها و بانک اطلاعاتی و فرایندهای انسانی را مانند حافظه جمعی و فردی و اجماع نظرات، به کار میگیرد.
سیستم ذخیره دانش باید دارای موارد ذیل باشد:
ساختاری که اجازه میدهد سیستم، اطلاعات را به طور سریع و صحیح یافتهکرده و ارائه کند.
طبقهبندی (اطلاعات) از قبیل رویدادها، سیاستها یا رویه ها که بر پایه نیازهای یادگیری انجام می‌شود.
توانایی ارائه اطلاعات مورد نیاز به صورت روشن و دقیق
محتوایی که دقیق و بهموقع بوده و همواره در دسترس است.
سیستمهای ذخیره دانش، جدید نیستند. در واقع این مفهوم برای اولین بار در دههی ۱۹۸۰ مطرح شد. تفکر بر این بود که پس از اینکه داده ها ایجاد و مرتب شدند، مدیران خودشان میتوانند در هر لحظه هر نوع دادههایی را که نیاز دارند، طبقهبندی کنند. ایده خوبی به نظر میرسید. (اما) به هر حال، در عمل اندازه و پیچیدگی داده های حاصله به قدری زیاد بود که هزینه های نگهداری برای همه به جز چند بانک و شرکت‌های خطوط هواپیمایی، بسیار بالا بود.
در طول چند سال گذشته، مفهوم انباره داده ها^[۹۷] بهطور مجدد مطرح شده و امروزه به سرعت در سراسر دنیا پراکنده شدهاست. چرا؟ جواب در رقابت و نیز کاهش شدید هزینه و افزایش قدرت رایانههای امروزی نهفته است. از این رو، انبارهای جامع آن‌لاین و تخصصی مبتنی بر رایانه، اطلاعات، تجربیات و مستندسازی که دانش جمعآوری شده در آنها، خلاصه شده و با همه منابع یکپارچه میشود. در سازمانهای سراسر دنیا ظاهر میشوند. امروزه سیستمهای ارزانتر یونیکس^[۹۸] جایگزین مین فریمهای انحصاری نسل اول انباره داده ها میشوند. فناوریهای وب از قبیل اکتیوایکس, سی جی آی، جاوا و جاوا اسکریپت^[۹۹] و همچنین بانک اطلاعاتی جی بی اوراکل ^[۱۰۰]ظاهر شدهاند (نیومن و کنارد^[۱۰۱]، ۱۹۹۳).
سازمان به کمک سیستم ذخیرهی دانش، قادر به حفظ و نگهداری دانش میشود؛ در این صورت دانش، دارایی شرکت میشود. بدین ترتیب دانش شبها به خانه نمیرود و یا هنگامی که کارمندی ترک خدمت میکند، سازمان آن را از دست نمیدهد. متأسفانه، گرچه دانش (که به عنوان سرمایهی فکری نیز نامیده می‌شود)، بسیار مهمتر از منابع فیزیکی است، اما اگر ذخیره نشود شاید پراکنده شده، به سختی یافت شود و بدون ردیابی از بین برود. ذخیره دانش اهمیت آشکاری دارد اما چه نوع دانشی باید ذخیره شود؟
کدام دانش ذخیره شود؟
استیوارت (۱۹۹۷) پنج گروه عمومی را برای ذخیره دانش مطرح کردهاست:
کتاب زرد سازمان: شامل قابلیت‌های کارکنان، مشاوران و راهنمایان سازمان است.
درسهای آموخته شده: چک لیست موفقیتها، خطاها یا ناکامیهایی که ممکن است برای سایر پروژه ها مفید باشد.
هوشمندیهای رقبا و عرضهکنندگان: سوابق و اخبار و روزآمد شدهی سازمان از منابع عمومی و تجاری، خدمات تلگرافی، گزارشات تلفنی فروشندگان، یادداشتهای حضوری از کنفرانسها و گردهماییها، پروندهی سازمانی متخصصین و اخبار مربوط به قوانین و مقررات
خطمشیها و تجربیات سازمان: نقشه های فرایندی جریان کارها برنامهها، رویه ها، اصول و خطوط راهنما، استانداردها، خطمشیها، معیارهای عملکردی، سوابق مشتریان و صاحبان منافع، محصولات و خدمات (شامل ویژگیها، کارکرد، قیمتگذاری، فروشها و تعمیرها)
محصولات و فرایندهای سازمان: فناوریها، ابتکارات، داده ها، فرایندها، استراتژیها و فرهنگ، ساختارها و سیستمها، رویه ها و امور یکنواخت اثربخش سازمانی.
چگونه دانش ذخیره میشود؟
دانش چیزی بیش از داده های غیرقابل استفاده نیست مگر اینکه آن را به شیوهای که برای افراد و سازمانهایشان معنی داشته باشد، کدبندی و ذخیره کنند. بسیاری از سازمانها غرق مقدار زیادی از داده ها هستند که شاهراه اطلاعاتی را بینظم میکنند. اطلاعات غیرقابل بازیابی، ذخیره نشده، بخشبندی نشده یا نادقیق، یادگیری تولید نمیکنند. سازمانها برای تعیین اینکه چه دادههایی میتواند مورد استفاده قرار گیرد، باید تعیین کنند که چه چیزی برای آنها ارزشمند است و سپس داده ها را بر مبنای نیازهای یادگیری و عملیات سازمانی کدبندی نمایند. علاوه بر این، سازمانها باید معیارهای کاملاً مشخصی را برای شناسایی دانش نوین تعیین کرده برنامههای تدوین دانش را توسعه بخشیده و مکانهای ذخیره کارآمد (دانش) را انتخاب نمایند.
ذخیرهسازی یادگیری حاصله از شیوه ها، کارکنان را قادر میسازد به:

H₀: تسهیل شرایط تأثیر مثبت بر تمایل رفتاری استفاده از رایانه نخواهد داشت.
H₁: تسهیل شرایط تأثیر مثبت بر تمایل رفتاری استفاده از رایانه خواهد داشت.
جدول (۴-۱۲): خروجی PLS بین تمایل به رفتار و تسهیل شرایط

از آنجاییکه قدر مطلق عدد معنی داری حاصل از آماره T بین تمایل به رفتار و تسهیل شرایط برابر ۳۰/۲ بوده و این مقدار بزرگتر از ۹۶/۱ می باشد بنابراین ارتباط بین این دو متغیر تایید می شود به عبارت دیگر تمایل به رفتار و تسهیل شرایط با هم رابطه دارند و میزان تاثیر آن ۱۳/۰ بوده که در جهت مستقیم می باشد.

۲-۴-۴- ارزیابی مدل ساختاری
در بررسی مدل مفهومی تحقیق، از یک مدل بهره گرفته شده است. مدلی که شامل ۴ سازه (متغیر پنهان) و هر کدام از سازه ها دارای چند متغیر مشاهده شده می باشند. برای برازش مدل از نرم افزار ویژوال PLS یا VPLS استفاده شده است. نتیجه برازش مدل در شکل پایین مشاهده می شود.
نمودار (۴-۲): مدل ساختاری
با توجه به میزان بار عاملی در نمودار بالا به جز امید به تلاش رابطه بقیه مؤلفه ها بر تمایل رفتاری در استفاده از رایانه تأیید می گردد. همچنین ضریب تعیین برای تمایل رفتاری نشان می دهد که ۷/۳۸% از واریانس (پراکندگی) متغیر تمایل رفتاری توسط ۴ متغیر مستقل بیان میشود. برای متغیر استفاده از رفتار ضریب تعیین بیشتر بوده و ۸/۴۳% از واریانس این متغیر توسط ۴ متغیر مستقل بیان می گردد.
آزمون فرضیه های ۱-ب و ۱-ج: سن و جنسیت فاکتور واسطه ای ارتباط بین امید به عملکرد وتمایل رفتاری استفاده از رایانه است.
برای انجام این فرضیه از رگرسیون سلسله مراتبی استفاده می شود بطوریکه با وارد کردن متغیر سن و جنسیت چه تغییری در رابطه بین امید به عملکرد وتمایل رفتاری صورت می گیرد. اگر در مدل با وارد کردن سن و جنسیت ارتباط بین امید به عملکرد وتمایل رفتاری برقرار باشد تاثیر این متغیر مثبت بوده است و بر عکس.
برای بررسی این فرضیه مدل در ۲ مرحله اجرا شده است (قبل از اضافه کردن متغیر تعدیلگر و بعد از آن) که خروجی آن در پیوست آمده است ما در اینجا فقط آخرین مرحله و مرحله نهایی یعنی دوم را ذکر می کنیم.
جدول (۴-۱۳): بررسی تأثیر سن و جنسیت بعنوان فاکتورهای واسطه ای ارتباط بین امید به عملکرد و تمایل رفتاری استفاده از رایانه

۲-۱-۹ معماری و سیستم های اطلاعات استراتژیک
۲-۱-۹-۱ معماری سیستم
معماری سیستم یعنی ارائه توصیفی از یک سیستم که نشان دهنده ساختار اجزاء آن، ارتباط بین آن ها و اصول و قواعد حاکم بر طراحی و تکامل آن ها در گذر زمان باشد.(زاچمن، ۱۹۹۹). در مقایسه با سایر سیستم های اطلاعاتی که حاصل کار آن ها فیزیکی و قابل لمس بوده و اجزاء و روابط حاکم بر آن ها کاملا مشخص است، معماری سیستم های اطلاعات استراتژیک مواجه با سیستمی است که اجزاء آن اغلب ترکیبی و مفهومی بوده و روابط حاکم بر آن ها منبعث از مدیریت استراتژیک سازمان می باشد. بنابراین توصیف اجزاء و روابط بین آن ها نیازمند روش های خاصی است که در اصطلاح به آن مدل گفته می شود.

۲-۱-۹-۲ تعریف سیستم های اطلاعات استراتژیک
برای داشتن یک درک مشترک از سیستم های اطلاعات استراتژیک بهتر است ابتدا یک تعریف جامع از سیستم های اطلاعات استراتژیک داشته باشیم. چارلز ویسمن^[۵](۱۹۸۴) سیستم های اطلاعات استراتژیک را این گونه تعریف می نماید: استفاده خلاق از سیستم های اطلاعاتی در راستای پشتیبانی از استراتژی های رقابتی شرکت با هدف رسیدن به رقبای تجاری و یا کسب برتری در مقابل آن ها(الهی، درسی سیستم های اطلاعات استراتژیک). بطور کلی می توان گفت هر سیستم اطلاعاتی(دستی یا کامپیوتری) که بتواند موقعیت رقابتی سازمان را پشتیبانی کند یا به هر ترتیبی برای سازمان مزیت رقابتی ایجاد نماید می تواند یک سیستم اطلاعات استراتژیک باشد(گالیرز، ۱۹۹۴). ممکن است بعضی از سیستم های اطلاعاتی و فناوری اطلاعات مورد استفاده سازمان قرار گیرند ولی برای آن مزیت رقابتی ایجاد نکنند. بنابراین این سیستم های اطلاعاتی و فناوری اطلاعات جزء سیستم های اطلاعات استراتژیک نمی باشند. برای این که یک تعریف عملیاتی تری از سیستم های اطلاعات استراتژیک داشته باشیم، بایستی آن را این چنین تعریف کنیم که سیستم های اطلاعات استراتژیک عبارت است از: توسعه و بهبود جریان اطلاعاتی برای فرایند تصمیم گیری و حمایت از موقعیت رقابتی سازمان که فرایند تصمیم گیری خود شامل: ۱- شناسایی و درک مساله(آگاهی) ۲- ایجاد راهکار برای حل مساله(طراحی) ۳- انتخاب راه حل مناسب برای حل مساله(انتخاب). هم چنین پشتیبانی از موقعیت رقابتی سازمان شامل: ۱- شناسایی نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت و تهدیدات بیرونی ۲- توسعه و بهبود برنامه ها در سطح استراتژیک و عملیاتی ۳- مدیریت عملکرد سازمان.
۲-۱-۹-۳ اهمیت معماری برای سیستم های اطلاعات استراتژیک
به دلیل اهمیت انعطاف پذیری سازمان ها در برابر فشارهای بیرونی نظیر تغییر ماهیت کسب و کار، تغییر مأموریت ها و ساختارهای سازمانی و تغییرات سریع تکنولوژی نیاز به یک چارچوب و راهنمای مناسب برای طراحی و پیاده سازی سیستم های اطلاعات استراتژیک منعطف که حداکثر سازگاری را با شرایط ذکر شده داشته باشد ضروری بنظر می رسد(زاچمن، ۱۹۹۹). به طور خلاصه می توان لزوم معماری سیستم های اطلاعات استراتژیک را در ظهور سازمان های بزرگ، نیاز به طراحی و توسعه سیستم های اطلاعاتی پیچیده، ظهور سیستم های اطلاعاتی به منظور خاص و انعطاف پذیری سیستم های اطلاعات استراتژیک در برابر فشارهای بیرونی وارده بر سازمان که ناشی از تغییر و تحولات در شیوه کسب و کار، رقبا، عرضه کنندگان، مشتریان و بطور کلی تمامی تأثیرگذاران بر سازمان و تغییرات سریع فناوری اطلاعات ارزیابی کرد.
۲-۱-۹-۴ فرایند تهیه معماری سیستم های اطلاعات استراتژیک
برای این که بتوانیم اجزاء، ارتباط بین اجزاء و رویه های حاکم بر توسعه و تکامل اجزاء یک سیستم اطلاعات استراتژیک را در گذر زمان بدست آوریم ما فرایندی را پیشنهاد می کنیم که ورودی های آن برنامه ریزی استراتژیک فناوری اطلاعات، برنامه ریزی سیستم های اطلاعات استراتژیک و نوع پشتیبانی مورد نیاز از سیستم های اطلاعات استراتژیک می باشد. بنابراین برای تهیه معماری سیستم اطلاعات استراتژیک بایستی گام های زیر را اجرا نمود:
۱- تهیه برنامه استراتژیک فناوری اطلاعات
۲- تهیه برنامه سیستم های اطلاعات استراتژیک
۳- تعیین نوع پشتیبانی سیستم های اطلاعات استراتژیک
تهیه برنامه استراتژیک فناوری اطلاعات: سازمان ها برای استفاده از مزیت های فناوری اطلاعات نیازمند یک برنامه استراتژیک برای آن هستند که معمولا خروجی این برنامه استراتژیک تعریف یک سری پروژه جهت برطرف کردن شکاف بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوب استفاده از فناوری اطلاعات و در نهایت معماری فناوری اطلاعات مورد استفاده برای سازمان می باشد. (http://www.dhfs.state.wi.us/aboutdhfs/ITPlan/index.htm). معماری فناوری اطلاعات یا زیرساخت ها(سطوح بنیادین) کلیه اجزاء شامل نرم افزار های کاربردی رده های مختلف مدیریتی) مدیریت عملیاتی و کنترل، مدیریت میانی و کنترل و مدیریت استراتژیک) و نرم افزارهای کاربردی عملیات ها و کارکردهای مختلف نظیر بازاریابی، تحقیق و توسعه، تولید و توزیع می باشد. به علاوه معماری اطلاعات مقوله های زیرساختی(اعم از پایگاه های داده ها، نرم افزارهای پشتیبانی، شبکه لازم برای اتصال نرم افزارهای کاربردی و …) را در خود جای می دهد. در واقع با داشتن برنامه استراتژیک فناوری اطلاعات، آن بخش از فناوری اطلاعات که برای سازمان مورد نیاز است، مشخص می شود(گوتسچالک^[۶]،۱۹۹۹). بنابراین با داشتن خروجی های این برنامه می توان یک سری از اجزای سیستم های اطلاعات استراتژیک جهت پشتیبانی از موقعیت رقابتی و ایجاد مزیت رقابتی برای سازمان را مشخص نمود. این اجزاء همان اجزای معماری فناوری اطلاعات است، با این تفاوت که اجزای معماری سیستم های اطلاعات استراتژیک تنها بخشی از اجزای معماری فناوری اطلاعات را در بر می گیرد که جنبه استراتژیک دارند و در راستای پشتیبانی از استراتژی های رقابتی سازمان و ایجاد مزیت رقابتی با هدف رسیدن به رقبای تجاری و یا کسب برتری در مقابل آن ها است. به عبارت دیگر معماری فناوری اطلاعات که از نتیجه برنامه ریزی استراتژیک فناوری اطلاعات بدست می آید هم دربرگیرنده اجزاء استراتژیک و هم در برگیرنده اجزایی برای انجام فعالیت های غیراستراتژیک و عملیات روزمره سازمان است(همان، ۱۹۹۹).
۲-۱-۹-۵ برنامه ریزی سیستم های اطلاعات استراتژیک
برنامه ریزی سیستم های اطلاعات استراتژیک فرایندی است که از طریق آن سازمان چارچوبی از برنامه های کاربردی مبتنی بر کامپیوتر را تعیین می کند تا این مجموعه از سیستم ها بتواند برای دستیابی به اهداف استراتژیک سازمانی کمک نماید. فرایند برنامه ریزی سیستم های اطلاعات استراتژیک مشتمل برتعدادی فعالیت به هم پیوسته است(نیوکیرک^[۷]،۲۰۰۳). خروجی اصلی فرایند برنامه ریزی سیستم های اطلاعات استراتژیک مجموعه ای مشخص از سیستم های اطلاعاتی است که می تواند به سازمان در انجام فعالیت های تجاری و دستیابی به به اهداف استراتژیک کمک نماید. بنابراین سازمان ها این برنامه را با هدف تشخیص با ارزش ترین سیستم های اطلاعاتی انجام داده و به دنبال برنامه های کاربردی و سیستم هایی هستند که نتیجه ای در پشتیبانی از موقعیت رقابتی و ایجاد مزیت رقابتی آن ها داشته باشد. خروجی برنامه ریزی سیستم های اطلاعات استراتژیک تعریف یک سری برنامه ها جهت استفاده از سیستم های اطلاعاتی و هم چنین کنترل مستمر و برنامه ریزی شده برای توسعه و بهبود این سیستم ها در جهت پشتیبانی از موقعیت رقابتی وایجاد مزیت رقابتی برای سازمان می باشد. برنامه ریزان بایستی تغییرات روش های مدیریتی و موقعیت رقابتی را درون فرایند برنامه ریزی قرار دهند تا از این طریق رویه های حاکم بر توسعه و بهبود این سیستم ها معین شود. این کار باعث می شود تا مجموعه سیستم های اطلاعات استراتژیک در برابر تغییرات منعطف باشند و از پیچیدگی های ناشی از توسعه های نا منظم جلوگیری شود(همان، ۲۰۰۳).
۲-۱-۹-۶ پشتیبانی از موقعیت رقابتی سازمان
اهداف ابتدایی و اولیه مدیران استراتژیک حداکثر کردن ارزش قابل تحویل به تمامی ذیعنفعان سازمان می باشد. این اهداف بوسیله برقراری و نگهداری یک چشم اندار واحد و استراتژی جهت دار تکمیل می شوند(لوفتمن^[۸]،۱۹۹۳). مزیت های رقابتی بایستی شناسایی و از آن ها در جهت رشد و ارتقاء سازمان استفاده شود. برای حمایت از موقعیت رقابتی سازمان بایستی فعالیت های استراتژیکی انجام شود مانند: ۱- شناسایی نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت و تهدیدات بیرونی ۲- توسعه و بهبود برنامه ها در سطح استراتژیک و عملیاتی ۳- مدیریت عملکرد سازمان(سن^[۹]،۱۹۹۲). سیستم های اطلاعات استراتژیک برای حمایت از موقعیت رقابتی بایستی این عملیات و فرایند را پشتیبانی کند تا بتواند ارزش مناسب را برای ذینفعان مهیا نماید. یک سیستم اطلاعات استراتژیک بایستی در قالب یک شکل قابل استفاده به وسیله متصدی این فرایند قرار گیرد(اطلاعات بایستی کامل، درست و به موقع باشند) و هم چنین اطلاعات بایستی سریع وآسان مکان یابی شوند. هدف از اجرای یک پروژه سیستم های اطلاعات استراتژیک در یک سازمان چابک می تواند توسعه و کاربرد فرایندها و اطلاعات زیربنایی برای هوشیاری موقعیتی، تصمیم گیری، برنامه ریزی و مدیریت عملکرد(با تاکید بر ارتباطات) باشد(گلدمن^[۱۰]،۱۹۹۵).
۲-۱-۹-۷ سیستم های اطلاعاتی منابع انسانی
نیروی انسانی را باید به عنوان مهم ترین سرمایه یک سازمان دانست که نقش کلیدی و مهمی در دستیابی سازمان به اهدافش دارد. امروزه سازمان ها هزینه های بالایی جهت جذب و نگهداری منابع انسانی صرف می کنند تا در عرصه رقابت از سایر رقیبان عقب نمانند. در عصر حاضر، به دلیل وجود رقابت بین سازمان ها و شرکت ها در جهت کسب منافع بیشتر، تسلط بر منابع موجود اهمیت ویژه ای یافته است. سازمان ها اگر دارای بهترین تکنولوژی بوده و از بهترین امکانات بهره مند باشند ولی از نیروی انسانی متخصص و کارآمد برخوردار نباشند و یا توانایی استفاده درست و کارآمد از نیروهای موجود را نداشته باشند قادر نیستند بر محیط اثر گذاشته و در عرصه رقابت موفق عمل کنند. نیروی انسانی این توانایی را دارد که سایر منابع را پردازش کرده و خدمات و کالاهایی را پدید آورد که سازمان به خاطر آن تاسیس شده است(صائبی،۱۳۷۸). یکی از مهم ترین وظایف مدیریت منابع انسانی برنامه ریزی نیروی انسانی است. مدیریت منابع انسانی از طریق برنامه ریزی کارآمد و اثربخش می تواند حجم و ترکیب نیروی انسانی موردنیاز برای آینده را فراهم ساخته و یا توانائی های نیروهای موجود را ارتقا بخشد. از این رو برای تداوم موجودیت سازمان و حصول به اهداف آن برنامه ریزی نیروی انسانی باید از اولویت بالایی برخوردار باشد. باید توجه داشت برنامه ریزی موثر و کارآمد نیروی انسانی و اصولاً هر نوع برنامه ریزی به اطلاعات، به خصوص اطلاعات پردازش شده نیاز دارد. امروزه یکی از مشکلات، عدم بکارگیری سیستم اطلاعات مناسب است. سیستم های اطلاعات مدیریت، توانایی پردازش اطلاعاتی در زمینه های جمعیت شناسی، آموزش، اشتغال و هم چنین عوامل موثر بر عرضه و تقاضای نیــــروی کار دارند که در نهایت در زمینه برنامه ریزی نیروی انسانی کاربرد فراوانی خواهند داشت. با تــــوجه به اهمیت اطلاعات در امر برنامه ریزی نیروی انسانی، اطلاعات را باید یکی از منابع مهم سازمان دانست. ایجاد و بکارگیری سیستم های اطلاعات مدیریت منابع انسانی را باید از اولویت های هر سازمان برشمرد که نسبت بــــه اجرای آن باید اقدام کرد. برنامه ریزی نیروی انسانی برپایه بکارگیری سیستم های اطلاعات مدیریت در کمک به اتخاذ تصمیم هــــای مربوط به منابع انسانی پی ریزی می شود(ابطحی، ۱۳۷۷).
۲-۱-۹-۸ سیستم های اطلاعات منابع انسانی
مشخص ساختن سیستم اطلاعاتی منابع انسانی نخستین و مهم ترین گام رهیافت موفقیت آمیز مدیریت نیروی انسانی است(بنیسون، برنامه ریزی نیروی انسانی). به عقیده مالکلم بنیسون اطلاعات را باید به منزله کلید استراتژی در برنامه ریزی نیروی انسانی دانست. موجودی نیروی انسانی، تقاضا و عرضه آن در آینده را می توان به وسیله سیستم اطلاعات منابع انسانی تعیین کرد. باید توجه داشت که هدف سیستم های اطلاعات منابع انسانی برنامه ریزی برای سازمان نیست، بلکه سازمان و مدیریت را در برنامه ریزی نیروی انسانی کمک می کنند.
تعاریفی برای سیستم های اطلاعاتی بیان شده که تعدادی از آن ها به شرح زیر هستند:
۱- سیستم اطلاعات منابع انسانی عبارت است از یک روش سازمان یافته جمع آوری، نگهداری و ارائه اطلاعات به مدیران به منظور تصمیم گیری در امور چهارگانه مدیریت منابع انسانی. چنین سیستمی باید دارای مشخصات زیر باشد:
الف- اطلاعات به روز باشد و به موقع در اختیار استفاده کننده قرار گیرد؛
ب- اطلاعات صحیح و دقیق باشد؛
پ- اطلاعات مربوط و مورد نیاز مدیران باشد؛
ت- کلیه اطلاعات مورد نیاز برای هر نوع تصمیم گیری به طور سریع در اختیار قرار گیرد(میرسپاسی،۱۳۷۴).
۲- منظور از سیستم اطلاعات منابع انسانی، استفاده از روشی منظم و سازمان یافته برای کسب اطلاعاتی است که تصمیم گیری عقلایی درباره منابع انسانی را در سازمان امکان پذیر می سازد. این اطلاعات باید به روز، صحیح، دقیق، کوتاه و مختصر، مربوط و مناسب، کامل و بهنگام باشد(سعادت،۱۳۸۸).
۳-  سیستم اطلاعــات منابع انسانی به مجموعه ای از داده های منظم، قابل اتکا و معتبر عنوان می شود که برای برنامه ریزی نیروی انسانی به کار می رود.
۴- سیستم اطلاعات منابع انسانی به یک نظام اطلاعاتی رایانه ای معمولی نامیده می شود که در مدیریت امور کارکنان و منابع انسانی به کار برده می شود. هر نظام اطلاعاتی منابع انسانی به طور منطقی یک سیاهه از شغل ها و مهارت های موجود در سازمان است. سیستم اطلاعات منابع انسانی مجموعه ای از ابزارهای مدیریت است که مدیران را توانا می سازد تا برای بهره گیری از منابع انسانی سازمان هدف هایی برپا دارند و میزان کامیابی در رسیدن به این هدف ها را تعیین کنند. درمورد برنامه ریزی نیروی انسانی اشاره شد که برنامه ریزی نیروی انسانی در حقیقت یک فرایند استراتژیک است، سیستم های اطلاعاتی مدیریت نیز در سازمان از اهمیت استراتژیک برخوردارند و آن را باید به عنوان یک مقوله استراتژیک در نظر گرفت.
۲-۱-۹-۹ طراحی سیستم اطلاعات منابع انسانی
پیاده کردن یک نظام اطلاعات تنها با خرید سخت افزارها و نرم افزارها پایان نمی یابد. این کار شامل دگرگونی در کارها، مهارت ها، مدیریت و سازمان نیز می گردد. بنا به فلسفه فنی- اجتماعی بدون رویکرد به کاربران، نمی توان یک نظام نوین اطلاعات برپا ساخت. دیــــدگاه فنی- اجتماعی خاطر نشان می کند که بر پاکنندگان نظام های نوین هر دو مسئولیت فنی و اجتماعی را به عهده دارند(لاودن، مدیریت امور کارکنان و منابع انسانی). هم چنین تکنولوژی، محیط، اندازه یا بزرگی سازمان تعیین کننده نوع سیستم اطلاعاتی و شیوه پــــردازش آن ها در سازمان می باشند(ال دفت،۱۳۷۴). طراحی و راه اندازی یک سیستم اطلاعاتی منابع انسانی را می توان در ۵ مرحله انجام داد.
مرحله اول: مطالعه و شناخت سیستم فعلی: اولین مرحله در طراحی یک سیستم اطلاعاتی بررسی وضعیت سیستم اطلاعات موجود در سازمان است و درصورت عدم وجود یک سیستم اطلاعاتی رسمی در سازمان، ضروری است که هر سیستم دیگر موجود شناسایی گردد. هدف از بررسی سیستم اطلاعاتی فعلی پاسخ به سوالاتی از این قبیل است:
- حجم اطلاعاتی که سیستم فعلی می تواند آن را پردازش کند چقدر است؟
- کیفیت اطلاعات در چه حدی است؟
- چه نوع اطلاعاتی موردنیاز است؟
- اطلاعات از چه منابعی به دست می آید؟
هم چنین مطالعه سیستم اطلاعات موجود باید برای ما روشن سازد که آیا سیستم اطلاعات مرکزی وجود دارد یا این که هر قسمتی به طور مستقل اطلاعات موردنیاز خود را پردازش می کند.
مرحله دوم: تعیین اولویت های اطلاعاتی: همه اطلاعات به یک اندازه دارای ارزش و اهمیت نیست. فقدان برخی از اطلاعات می تواند موجب ناکامی در برنامه ها شود. بنابراین، سیستم های اطلاعاتی باید طوری طراحی گردد که اولاً اطلاعـــات ضروری و مهم برای تصمیم گیــــری را تهیه کند و در اختیار تصمیم گیرندگان قرار دهد و سپس در صورت لزوم و به صرفه بودن از نظر وقت و هزینه، اطلاعات کم اهمیت را در اختیار بگذارد. مدیران علاوه بر شناخت سیستم ها نیاز به شناخت سازمان و عوامل آن خواهند داشت. از این رو شناخت کل سازمان برای آن ها ضروری است. درک نظام همراه با شناخت سازمان دست مایه گزینش شکل ویژه و مناسب نظام اطلاعات برای سازمان می شود که بدان معماری نظام اطلاعاتINFORMATION SYSTEM ARCHITECTURE عنوان می دهند که می توان آن را ترکیبی از اطلاعات و مدیریت دانست(لاودن). اولویت هایی که می توان برای سیستم اطلاعـــاتی منابع انسانی در زمینه برنامه ریزی نیروی انسانی درنظر گرفت شامل: اطلاعاتی در زمینه جمعیت و نیروی کار، روندها و دگرگونی های اقتصادی و اجتماعی و قوانین و مقررات و فعالیت های دولت به انضمام مسایل مربوط به عرضه و تقاضای نیروی انسانی است.
مرحله سوم: طراحی سیستم اطلاعاتی جدید: در این مرحله طراحی و پیشنهاد سیستم اطلاعاتی جدید انجام می شود. سیستم جدید باید جوابگوی تمام نیازهای اطلاعاتی سازمان درمورد منابع انسانی باشد. یکی از مشخصات چنین سیستمی ورودی های متعدد و زیاد است. انواع اطلاعات خام از منابع و مراکز مختلف از طریق این ورودی ها به سیستم وارد، بعد از پردازش به صورت اطلاعات طبقه بندی شده و گزارش هـــــا در یک جا متمرکز و برای برنامه ریزی نیروی انسانی و سایر برنامه ریزی ها در اختیار مــــــدیران سطوح مختلف و تصمیم گیرندگان قرار می گیرد. مهم ترین ویژگی چنین سیستمی ادغام و یک کاسه کردن تمام اطلاعات مربوط به نیروی انسانی است. باید توجه داشت وجود اطلاعات بی حد و حصر یا انفجار اطلاعات خود عاملی در جهت عدم کارایی سازمان ممکن است تبدیل شود. بنابرایــن، ویژگی های یک طراحی مناسب سیستم های اطلاعاتی مدیریت منابع انسانی جهت برنامه ریزی عبارت است از(زاهدی،۱۳۷۸):
۱- در دسترس بودن(ACCESS ABILITY)، یعنی امکان دستیابی به اطلاعات از راه های ساده و با زبان های طبیعی؛
۲- به هنگام بودن(TIME LINESS)، یعنی امکان دریافت اطلاعات در زمان مناسب به گونه ای که فرصت اقدام از دست نرفته باشد؛
۳- دقیق بودن(ACCURACY)، یعنی گزارش ها باید درحد امکان بدون خطا یا اشتباه باشد؛
۴- مرتبط بودن(RELEVANCE)، یعنی اطلاعــات حاوی جزئیات کسل کننده و حاشیه های نامربوط نباشد؛
۵- قابلیت کاربرد(USABILITY)، یعنی شکل خروجی با چگونگی شناخت، اولویت ها و مطلوبیت های کاربران تطابق داشته باشد.
نکته ای دیگر که در طراحی سیستم اطلاعاتی باید مدنظر قرار داد این ست که در عصر اطلاعات ارزش افزوده از طریق تبدیل اطلاعات به دانش و هم چنین سرعت انتقال آن حاصل می شود. بنابراین، اگر شبکه اطلاعات سرعت کافی نداشتــــه باشد ارزش سیستمی که طراحی می شود صفر خواهدبود(رضائیان،۱۳۷۷). در طراحی سیستم جــدید همراهی و مشارکت کارکنان می تواند در جهت افزایش کارایی و کاهش تنش، اثرات مثبتی در سازمان برجای گذارد. در مورد انتخاب و طراحی سیستم جدید، مدیران باید آن را برای مدت زمان کوتاهی، به کار گیرند که این مرحله را در اصطلاح نصب آزمایشی گویند. سپس بر ارزیابی نتایج بپردازند و در صورت مثبت بودن نتایج، نصب موقت به نصب دایم تبدیل کنند و در غیر این صورت از ادامه فعالیت سیستم جلوگیری به عمل آورند. در صورت عدم رضایت سیستم طراحی شده باید مجدداً از مرحله اول فرایند را آغاز کنیم تا با رفع معایب و مشکلات سیستم موردنظر را به اجرا درآوریم.
مرحله چهارم: انتخاب و نصب کامپیوتر(در صورت لزوم): در صورتی که سرعت عمل، دقت و صحت یک سیستم دسته اطلاع رسانی قابل قبول نباشد و نتواند نیازهای اطلاعاتی سازمان را رفع کند لازم است از کامپیوتر استفاده شود. هم چنین باید توجه داشت کامپیوتر را مطابق سیستم اطلاعاتی انتخاب کرد نه برعکس. در مورد سیستم هایی نیز که از کامپیوتر استفاده می کنند، ارتقا سیستم ها و بکارگیری سخت افزار و نرم افزار جدید با توجه به دگرگونی محیط و تغییرات مستمر ضروری است. هم چنین با توجه به تغییرات سریع در صنایع کامپیوتر و سخت افزارهای مربوط به آن سیستم باید توانایی روزآمد شدن همگام با تغییرات جدید را نیز داشته باشد(کنت سی و پریس، ۱۳۷۷).
مرحله پنجم: حفظ کیفیت سیستم اطلاع رسانی: کیفیت اطلاعـاتی که از سیستم موجود بیرون می آید به کیفیت داده هایی که وارد سیستم شده است بستگی دارد. بنابراین، تمام قسمت ها باید بتوانند اطلاعات مهم را از اطلاعات بی ارزش تشخیص دهند و با ارسال اطلاعات مفید و هم چنین فرستادن گزارش های صحیح، دقیق و به موقع کیفیت سیستم اطلاعاتی منابع انسانی را بهبود بخشد. منظور از کیفیت اطلاعات این است که مدیران باید بین بایدها و هست های گزارش شده مقایسه ای انجام دهند. اطلاعات دقیق تر، کیفیت بالاتری را برای مدیران و امنیت بیشتر را به وجود می آورند. در عیــــن حال هزینه بیشتری را نیز موجب می شود(همان،۱۳۷۷). در صورت تداوم کاربرد سیستم، مدیران باید به منظور نکات ایمنی و حفاظتی، برنامه منسجم و جامع تعمیر و نگهداری را تهیه و تدوین کنند تا درصورت بروز هرگونه مشکلی با رفع سریع آن، سلامت را به سیستم بازگردانند.
۲-۲ بخش دوم مزیت رقابتی
مزیت رقابتی، عامل یا ترکیبی از عوامل است که باعث می شود، در محیط رقابتی سازمان موفق تر از سایر سازمان ها عمل کند. در تعریف دیگر، مزیت رقابتی شامل مجموعه عوامل یا توانمندی هایی دانسته شده است که همواره شرکت را به نشان دادن عملکردی بهتر از رقبا قادر می سازد. هم چنین مزیت رقابتی، ارزش های قابل ارائه شرکت برای مشتریان است، به نحوی که این ارزش ها از هزینه های مشتری بالاتر است(پورتر^[۱۱]،۱۹۸۶) تا کنون حقیقات بسیاری برای شناسایی مهم ترین عواملی که در مزیت رقابتی نقش دارند و هم چنین، روش های حفظ مزیت رقابتی صورت گرفته اند.
مبانی فکری و نظریه های متفاوتی که در دوره های زمانی گوناگون در رابطه با محیط و سازمان و رابطه این دو مطرح شده اند، به نوعی در شکل گیری مفاهیم راهبرد و مدیریت راهبردی در آن زمان تأثیرگذار بوده و دیدگاه های متفاوتی نسبت به آن ها ایجاد کرده اند. این تغییرات در مفهوم مزیت رقابتی نیز ایجاد شده است.
به طور کلی، سه دیدگاه در مفاهیم مزیت رقابتی وجود دارند: “سازمان صنعتی²"(I /O)، چمبرلین و شومپیتر. مبنای تئوریکی تحقیقات اخیر در رشته مدیریت راهبردی که از تئوری چمبرلین ریشه گرفته، تئوری مبتنی بر منابع است .اهمیت RBV در استفاده و ایجاد منابع منحصر به فرد سازمان در ایجاد مزیت رقابتی است. به عبارت دیگر، منابع منحصر به فردی که مزیت رقابتی برای سازمان ایجاد می کند، شایستگی های محوری هستند.
الف) مزیت رقابتی از دیدگاه سازمان صنعتی(I/O) (1968-1956)