آن سرکه خاک شد بره از آسمان گذشت
آن هم کلیم با تو بگویم چسان گذشت
روزی دگر بکندن دل زین وآن گذشت»
داغ عشق تو، گلی نیست که بر باد رود
تشنه را آب محالست که از یاد رود
لشکر خسرو اگر بر سر فرهاد رود
ناسراسر بره عشق تو بر باد شود.»
(به نقل از دلیری مالوانی، ۱۳۸۱: ۱۹۳-۱۸۸)

۳-۴ عرفی شیرازی

نام و نسب:

جمال الدّین محمد معروف به «جمال الدین سیدی» پسر خواجه زین‌الدین علی بلو یا به قولی زین‌العابدین علوی که عرفی تخلّص می‌کرد.

تولّد:

عرفی در سال ۹۶۳ در شیراز دیده به جهان گشود.

وفات:

وی در سال ۹۹۹ در حالی که بیش از ۳۶ سال نداشت در هندوستان وفات یافت و در شهر لاهور به خاک سپرده شد و گویند سی سال بعد از مرگش استخوان‌های وی به نجف انتقال یافت.

گوشه‌ای از زندگی:

از مهم‌ترین حوادث زندگی عرفی مبتلا شدن وی به بیماری آبله است. در سن بیست سالگی بر اثر این بیماری تغییری در چهره وی ایجاد شد و زشتی بر وی عارض شد چنانکه بیشتر مردم از دیدن او بیزار بودند و گویند دلیل سفر وی به هند همین بوده است. عرفی تا سال ۹۸۹ در زادگاه خود، شیراز به سر می‌برد و پس از آن به هندوستان روی آورد و درسال۹۹۰ به دکن رسید.

ممدوحان:

اکبر شاه و پسرش شاهزاده سلیم و جهانگیر پادشاه بوده‌اند.

آثار:

رساله کوتاهی به نام رساله نفسیه به نثر فارسی درباره تصوّف دارد. دو مثنوی به تقلید از نظامی به نام‌های مجمع الابکار و فرهاد و شیرین که دومی ناتمام مانده است و کلیّاتی از قصیده و غزل و قطعه و رباعی که بعد از مرگش توسط محمد قاسم اصفهانی متخلّص به «سراج» جمع آوری و تدوین شد.

منبع: (حسین زاده، ۱۳۷۹: ۵۹-۵۸)
جمال الدین محمد عرفی شیرازی از سرایندگان بزرگ ایرانی در سده دهم هجری و از چهره‌های تابناک ادب پارسی در دوره صفویان است. ملاعبدالباقی نهاوندی درباره نام و تخلص او چنین می‌نویسد:
«نام اصلی این فرید زمان خود خواجه سیدی محمد است، و سبب عرفی تخلص نمودن این دانشور آن است که چون پدرش بعضی اوقات در دیوان احکام فارس به امر وزارت داروغه دارالافضل شیراز مشغول می‌نمود، مناسبت شرعی و عرفی را منظور داشت و عرفی تخلص کرد (به نقل از پا نوشته تذکره میخانه، ۲۱۷)» و نام پدرش را صاحب سفینه خوشگو «خواجه زین الدین علی بن جمال الدین شیرازی»، دانسته، درحالیکه ملاعبدالنبی فخرالزمانی نوشته است: «نام پدر عرفی خواجه بلوی شیرازی است (تذکره میخانه، ۲۱۷)». بنابراین نام پدر عرفی (خواجه زین الدین علی) و لقب او (خواجه بلوی شیرازی) و لقب عرفی، جمال الدین بوده و عنوان (سیدی) بمعنی (آقای من)، نیز عنوانی بود که خاندان عرفی در کودکی، برای اظهار علاقه، وی را بدین عنوان خطاب کردند. عرفی به سال ۹۶۳ ق در شیراز به دنیا آمد. در همان جا دانش‌های زمان همچون ادبی، حکمت، موسیقی و خطاطی را آموخت و به نوشته‌ی عبدالنبی فخرالزمانی، که از قول خالوی او (شمس الانام شیرازی) می‌گوید: «در اول جوانی به وادی شعر گفتن افتاد (تذکره‌ی میخانه، ص۲۱۷)»؛ «و همین نبوغ زودرس، وی را به یکی از محفل‌های ادبی شیراز که دکان (میر محمد طرحی شیرازی) بود، در گذشته به سال ۹۹۶ ق کشانیده و با شاعرانی چون: غیرتی شیرازی، عارف لاهیجی و قیدی شیرازی، آشنا گشته است» (دلیری مالوانی، ۱۳۸۱: ۱۰۴-۱۰۳).

عرفی از هوش و استعداد علمی خوبی برخوردار بود و از علوم متداوله عصر مثل علم پزشکی، منطق و حکمت بهره نسبتاً مطلوبی داشت. خط خوب می‏نوشت و در موسیقی دستی داشت. در باب مشرب دینی و اخلاق او تذکره نویس‏ها نظرهای گوناگون ابراز کرده‏اند. برخی او را اهل سنت و برخی او را شیعه خوانده‏اند و حتی بعضی او را ملحد و دشمن خدا قلمداد کرده‏اند. اگر مذهب او بر ما آشکار نباشد مسلماً او ملحد نیست و به گواهی آثار نثر و نظم او، عرفی موحدی است مسلمان و تا حدی متمایل به مشرب عرفانی.
«عرفی را باید از شاعران مهم فارسی گوی هند به شمار آورد. حوزه اثر او نه فقط درشاعران سبک هندی عصر صفوی، که حتی بر متأخران مشهود است. از این متأخران باید ازغالب دهلوی و اقبال لاهوری نام برد. غالب بیش از هر شاعر دیگر در ادب فارسی از عرفی متأثر است و درواقع می‌توان شعر او را شبیه‌ترین شعر به شعر عرفی دانست. خود اومی‌گوید:
کیفیت عرفی طلب از طینت غالب جام دگران باده شیراز ندارد». (دیوان غالب دهلوی: ۱۸۲).
شباهت شعر طالب و عرفی نه فقط در ظاهر، که در معنا یعنی نوعی گرایش باطنی و شیعی قوی مشاهده کرد.
خوشگو در سفینه خود، چگونگی ترتیب دیوان عرفی را بدین گونه نوشته است:
«به موجب فرموده سپهسالاری به سعی سراجای اصفهانی از قصیده و غزل و رباعی و قطعه و مثنوی و نثر، چهارده هزار بیت فراهم شد، و کلمه (ترتیب= ۱۰۱۲) تاریخ ترتیب کلیات او را یافتند» .(به نقل از پانوشته تذکره میانه، ۲۲۲). «ولی دکتر صفا، تاریخ تنظیم کلیات عرفی را ۱۰۲۶ه دانسته و اضافه می‌کند که ملاعبدالباقی نهاوندی مؤلف (آثار رحیمی)، بعد از سال ۱۰۲۸ ه دیباچه‌ای بر آن نوشت ».(دلیری مالوانی، ۱۳۸۱: ۸۰۹).