علیخانی ابعاد برنامه درسی پنهان را عبارت میداند از:
- چگونگی ارتباط متقابل افراد در مدرسه.
- ساختار سازمانی مدرسه.
- ساختار فیزیکی مدرسه و کلاس درس(علیخانی، ۱۳۸۲).
واجارگاه و چوکده(۱۳۸۵) ابعاد برنامه درسی پنهان سیلور و الکساندر[۴۲] و لوئیس[۴۳]، به دلیل این که از جامعیت و عمق بیشتری برخوردار است به شرح ذیل ذکر میکنند:
الف- ساختار مدرسه: دیوانسالاری اداری مدرسه غالبا همراه با مجموعه های فشرده قوانین، مقررات، روشها و نظامهای مدیریت یک عنصر پر اهمیت” برنامه درسی غیر مدون” محسوب میشود. عناصری از این طبیعت که به سادگی قابل تشخیص است عبارتند از: تمام نظام طبقهبندی به خدمت گرفته شده در مدرسه، روش های ارزشیابی، قوانین انضباطی، محدودیتها و روش های تنبیه، محدودیتها و کنترل فعالیت فردی و گروهی، فعالیت کلوپها، کمیتههای دانشآموزان و اقتدار طلبی کارکنان و کارکنان مدرسه.
ب- جو اجتماعی مدرسه: جو اجتماعی مدرسه اگر چه عاملی نافذ در مدرسه است ولی کمتر از طریق اعمال آشکار مشخص میگردد. معلمان در طرحریزی آموزش باید به این مجموعه کامل شرایط غیر رسمی و طبیعت ارتباطات میان فردی که بین دانشآموزان و هیئت آموزشی وجود دارد معرفت یابند. فرهنگ موجود بین همسالان به ویژه در سالهای بالای مدرسه عاملی پر اهمیت در تعلیم و تربیت جوانان محسوب میشود. یکی از موضوعات مورد توجه و جدی اثر جو مدرسه و فرایندهای اجتماعی شدن مدرسه در دانشآموزان خانواده های عقب مانده از نظر فرهنگی و فقیر است. کارکنان مدارس ممکن است غالبا ناهشیارانه سعی در دگرگونی دانشآموزان بر اساس زندگی و تفکر خود نمایند. در نتیجه کودکان گروه های خرده فرهنگی متفاوت “مواجه با مشکلات در سازگاری میشوند". اثر جو اجتماعی مدرسه بر گروه های قومی و نژادی نیز مورد مطالعه قرار گرفته است.
ج- تعامل معلم و دانشآموز: تعامل معلمان و شاگردان در کلاس درس به وسیله ساختار مدرسه و سازمان اجتماعی تحت تاثیر قرار میگیرد. این گونه ارتباطات به نوبه خود اثری مستقیم بر بافت سازمانی و نحوه ارائه تکالیف یادگیری دارد.
گوردون(۱۹۸۵) پس از بررسی تحقیقات و پژوهشهای انجام شده درباره برنامه درسی پنهان تحلیل ذیل را از ابعاد برنامه درسی پنهان ارائه میکند:
* برنامه درسی پنهان به منزله نتیجه: یادگیریهای مدرسه به دو گروه یادگیریهای آکادمیک و یادگیریهای غیرآکادمیک تقسیم میشود، نقطه اشتراک همه این تعاریف در این دیدگاه این است که یادگیریهای غیر آکادمیک شامل: ارزشها، تمایلات، نگرشها و مهارتهای اجتماعی به برنامه درسی پنهان مربوط میشود.
* برنامه درسی پنهان به منزله زمینه: در این بحث به محیط ((شناختی[۴۴]))، ((فیزیکی[۴۵]))و ((اجتماعی[۴۶])) مدرسه اشاره میشود که هر کدام با یک برنامه درسی پنهان همراه است.
* برنامه درسی به منزله فرایند: شیوه های انتقال پیام در برنامه درسی آشکار، آگاهانه و از قبل طراحی شده است، و در برنامه درسی پنهان انتقال پیام و تاثیر نفوذ آن، ناآگاهانه، قصد نشده و غیر عمدی است.
۲-۳-۳-۴- چارچوب و دیدگاه های برنامه درسی پنهان
قورچیان طی پژوهشی با بهره گرفتن از نگرشهای متاتئوریکی( ارائه یک نظریه در خصوص نظریهها و یا به نظریه کشاندن مجموعهای از نظریهها در یک قالب موزون و منجسم با زبان حرفه رسم نظریههای برنامه درسی پنهان را پس از بررسی اکثر مجلات تربیتی، نشریات آموزشی، رسالهها و کتابهای بین المللی، بانکهای اطلاعاتی جهان در علوم تربیتی و مرکز منابع اطلاعاتی تربیتی موسوم به اریکEric شامل چهار نگرش همراه با نقاط قوت و ضعف آن معرفی کرده است.
جدول۱-۲- چهارچوب نظری جهت مطالعه و بررسی برنامه درسی پنهان
نظریه پردازان و محققان | نوع نگرش و نظریه | روش های پرورشی | تبیین ماهیت برنامه درسی پنهان |
فیلیپ جکسون | کار غیر نظری | مشاهده و توصیف | عناصر قدرت، جمعیت وتشویق به عنوان مکانیسم قدرتمند، موجبات انتقال ارزشها و اعتقادات را به شاگردان فراهم میسازد. |
رابرت دری بین | نظریه عملکردی | تجزیه و تحلیل نظری | مدارس شاگردان را برای شرکت فعال در جامعهی بزرگسالان آماده میکند و به آنان هنجارهای استقلال، موفقیت و عمومی بودن و متمایز بودن از دیگران را میآموزد. |