فصل اول

کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

آویشن از دیر باز به علت داشتن عطر و خواص دارویی در همه جای دنیا مورد استفاده قرار گرفته شده است، در سیر تکاملی این گیاه، تکامل آن از طریق طبیعت و انسان انجام گرفته است. با انجام مطالعات فلورستیکی حدود ۲۵۰ گونه آویشن در جهان و ۱۸ گونه آویشن در ایران مورد شناسایی قرار گرفته است (جم زاده، ۱۳۸۸) که از این تعداد، قبلا ۱۴ گونه و زیرگونه توسط رشینگر^[۱] (۱۹۸۲) گزارش شده بود.
ایران با وجود داشتن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهانی، دامنه تغییرات دمایی بالا (۵۰ درجه) شرایط متفاوت اکولوژیکی، زیست محیطی، ۳۰۰ روز آفتابی در سال و همچنین با وجود آن که ۶/۲۲ درصد از ۷۵۰۰ گونه گیاهی فلات بزرگ ایران، دارویی و صنعتی است ولی به دلیل نبود آگاهی کافی مردم و عدم وجود مطالعات کمی و کیفی مناسب حداکثر از ۳۰۰ گونه استفاده می شود، میزان ۷۵۰۰ گونه تقریباً سه برابر پوشش گیاهی قاره اروپا است(بی نام، ۱۳۸۸).
به طوری که در جهان، به ویژه در کشورهای توسعه یافته با مضرات داروهای شیمیایی شناخت کافی دارند و گرایش به مصرف گیاهان دارویی در حال افزایش است. در ایران پیشرفت چشم گیری در تولید و مصرف آنها دیده نمی شود. بررسی ابعاد اقتصادی– اجتماعی تولید و مصرف گیاهان دارویی موید نکات بسیار مهمی است با وجودی که برآورد می شود حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی و فرآورده های آن ۱۰۰ میلیارد دلار در سال است ولی فقط حدود ۰۷/۰ درصد آن سهم ایران است( ۶۰ میلیون دلار) کشوری با بیش از ۲۳۰۰ گونه گیاهی با ظرفیت بالقوه گیاهی بسیار بالا که حدود ۸۰۰ گونه آنها دارویی است و از این تعداد نیز ۱۰۰ گونه از اقلام قابل توجه در امر تولید دارو، لوازم آرایشی و … می باشد که چنین وضعیتی قابل قبول نیست (بی نام، ۱۳۸۸).
اسانس آویشن در ردیف ۱۰ اسانس معروف دنیاست که جایگاه اقتصادی خاصی در تجارت جهانی دارد، در بین داروهای تولید شده گیاه آویشن در جهان بعد از نعناع در رتبه دوم قرار دارد (فخرطباطبایی، ۱۳۸۵).
کشور ایران با موقعیت خاص آب و هوایی، گذشته درخشان در زمینه دانش گیاهان دارویی، وجود تنوع گونه ای و ژنتیکی فراوان و وجود ۶۰۰ گونه گیاه دارویی از خانواده های مختلف در ایران که این رقم بیش از پنج برابر کل گیاهان دارویی تمامی کشورهای قاره ی اروپاست (قاسمی، ۱۳۸۹)، شرایط بسیار مطلوبی برای توسعه دانش گیاهان دارویی در جهان برخوردار است. به رغم این توان بالقوه سطح زیر کشت گیاهان دارویی در سال ۱۳۸۸ حدود ۴۰۰۴۹ هکتار بوده است، بر اساس این آمار میزان تولید گیاهان دارویی در عرصه ها، ۶۵۸۷۶ تن می باشد. از نظر تنوع گونه های زیر کشت، این ارقام به حدود ۴۰ گونه محدود می شود( بی نام، ۱۳۸۸).

گیاهان دارویی منبع غنی از مواد مؤثره اصلی برای ساخت بسیاری از داروها می باشند. این مواد اگرچه اساساً با هدایت فرایندهای ژنتیکی ساخته می شوند، ولی ساخت آن ها به طور بارزی تحت تأثیر عوامل محیطی قرار می گیرد. کیفیت و میزان متابولیت های یک گیاه در رویشگاه ها و مناطق مختلف تغییر می یابد که دلیل این امر نوسان فعالیت های متابولیکی گیاه در اثر عوامل مختلف محیطی است. زمانی که برخی عوامل محیطی تغییر یابند، باید موجود زنده به هر نحوی با محیط جدید سازگار شود که این سازگاری بر فرآیندهای بیوشیمیایی و فنوتیپی استوار است (امیدبیگی، ۱۳۸۸). در پی این اصل، همچنان این روند سازگاری ادامه دارد و در شرایط اقلیمی و اکولوژی متفاوت این متابولیت ها در گیاهان مختلف کم و بیش دستخوش تغییر می شوند، لذا گونه های یکسان و متفاوت این گیاهان در شرایط اقلیمی و اکولوژی خاص از نظر کمیت و کیفیت مواد موثره تیپ ها و مونه های متفاوت و متنوعی را تشکیل می دهند، که این تنوع خود منجر به تفاوت در دامنه فعالیت های دارویی و بیولوژیک نیز می شود. انعطاف پذیری ژنتیکی جمعیت های گیاهی بروز این تنوع را امکان پذیر ساخته چنان که به تدریج تحت تاثیر نیروی تکامل، در مناطق جغرافیایی مختلف جمعیت هایی از یک گونه بوجود می آیند که از نظر فعالیت های بیولوژیکی، فیزیولوژیکی، شیمیایی، بوتانیکی و نهایتاً ژنتیکی از یکدیگر متمایزند. زمانی که گیاه در ابتدا با تغییرات محیطی خاص روبرو می شود، تغییراتی در رفتار فیزیولوژیکی آن در جهت سازگاری به محیط جدید ایجاد می شود که این تغییرات معمولاً ناپایدارند ولی اگر اوضاع محیطی مذکور در محل رویش گیاه پایدار شود، نسل های بعدی در جهت سازگاری به محیط جدید انتخاب می شوند و این سازگاری به تدریج به صفات موروثی و قابل انتقال به نتاج تبدیل می شوند. اکثر عوامل محیطی ابتدا روی متابولیسم اولیه گیاه تأثیر می گذارند و متعاقباً متابولیسم ثانوی نیز تحت تأثیر قرار می گیرد که نحوه تأثیر عوامل مختلف می تواند به شکل تغییر در تناسب اندام های گیاهی، عملکرد متابولیت ها در واحد وزن خشک و نسبت اجزای متابولیت های ثانویه در گیاه باشد (برنات^[۲]، ۲۰۰۸).
لذا همان طور که گفته شد جمعیت های وحشی یک گونه در شرایط اقلیمی و اکولوژی متفاوت از نظر مورفولوژی، تیپ رشدی و شیمیایی ناهمگن هستند. بنابراین برای استفاده اصولی و صنعتی از این گیاهان لازم است که هویت و ماهیت آنان از مناظر مختلف ژنتیکی، شیمیایی و تولیدی بررسی شود. اگر نیاز است یک گونه دارویی بنا به اهمیت اقتصادی و بویژه در معرض خطر قرار گرفتن جمعیت های آن گونه، به سیستم های کشاورزی وارد شود و اهلی گردد، باید در نظر داشت که اولین و مهمترین استراتژی اهلی کردن شامل بررسی دقیق جنبه های شیمیایی، ژنتیکی، اکوفیزیولوژیکی و همچنین پتانسیل تولید جمعیت های گیاهی گونه مورد نظر می باشد. شناسایی جمعیت های مختلف و گزینش افراد برتر از لحاظ خصوصیات رشدی و تیپ شیمیایی در بین جمعیت های طبیعی گیاهان دارویی اولین و مهمترین مرحله در طی اهلی کردن این گیاهان است. در مورد گیاهان دارویی باید اذعان داشت که ۷۵-۶۰ درصد ارقامی که امروزه در کشت و صنعت ها کشت و تولید می شوند از طریق روش های ساده انتخاب در بین جمعیت های وحشی یا توده های بومی بدست آمده اند که البته کارایی انتخاب به وجود و شناخت دقیق تنوع بستگی دارد (برنات، ۲۰۰۲؛ نمت^[۳]، ۲۰۰۰).
بطور کلی برنامه های اولیه بهنژادی یک رقم، ایجاد یا اطلاع از میزان تنوع موجود در ارقام زراعی و خویشاوندان وحشی گونه می باشد. با توجه به ماهیت صفات ارزشمند، متخصصین بهنژادی استراتژی خود را بر اساس میزان تنوع، ماهیت و وراثت پذیری صفات مورد نظر انتخاب می کنند. خاصیت ترکیب پذیری مواد ژنتیکی این فرصت را فراهم می کند تا بهنژادگر بتواند به شناسایی والد برتر در یک تلاقی پی ببرد (اهدایی، ۱۳۷۰ ؛ عبد میشانی و همکاران، ۱۳۷۸).
روش های مختلفی برای برآورد تنوع ژنتیکی^[۴] در گونه های گیاهی وجود دارد که شامل صفات مورفولوژیکی و در ضمن استفاده از نشانگرهای مولکولی نیز به عنوان ابزاز قوی بسیار مناسب است. با توجه به اینکه روش های مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی هر کدام دارای مزایا و معایب خاص خود را دارند. لذا در خصوص کم و کیف استفاده آن ها برای بررسی تنوع ژنتیکی، بین محققین اختلاف نظر وجود دارد. برخی عقیده دارند که اکثر نشانگرهای مولکولی عمده تغییرات ژنومی را در قسمت های غیر رمز کننده ژنوم تعیین می کنند. بنابراین از این نظر ممکن است نتوان ارتباط مستقیم بین تنوع مولکولی و مورفولوژیکی ایجاد کرد (محمدی، ۱۳۸۵ و احمد زاده، ۱۳۸۶). بعضی دیگر معتقد هستند که تعیین تنوع فقط بر اساس صفات مورفولوژیکی اطلاعات کافی در جهت برآورد تشابهات و یا اختلافات بین ژنوتیپ ها و یا جمعیت های مختلف را ممکن است، فراهم نکند اگر چه در جای خود ارزشمند است. با این وجود استفاده داده های مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی می تواند توصیف و تفسیر مناسب و جامعی از تنوع بیولوژیکی ارقام، گونه ها و جنس های گیاهی را فراهم نماید (محمدی، ۱۳۸۵).
بر اساس شرایط اکو- جغرافیایی بسیار متنوع ایران، برای بسیاری از گونه های گیاهی تنوع ژنتیکی فراوانی بین ارقام بومی و خویشاوندهای وحشی آن ها وجود دارد. البته این تغییرات برای گونه های که مرکز ژنتیکی آن ها ایران می باشد، اهمیت بیشتری دارد. البته شناسایی صفاتی که در تنوع گونه هایی مختلف نقش مؤثری دارند، و تعیین ارتباط و همبستگی بین صفات و همچنین تببین ارتباط بین الگوی تنوع و پراکنش جغرافیایی برای بهنژادگران بسیار حائز اهمیت است. بنابراین تعیین روابط خویشاوندی فنتیک^[۵] و فیلوژنتیک^[۶] گونه‌های جنس آویشن به منظور ایجاد تلاقی بین گونه‌ای و تهیه گونه های حد واسط به منظور ایجاد ارقام تجاری ارزشمند جدید بسیار اهمیت دارد. در این ارتباط بررسی و مقایسه کارایی نشانگر های مولکولی، بیوشیمیایی و مورفولوژیکی در تفکیک جمعیت های آویشن کوهی و شناسایی صفات مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی که در تمایز جمعیت ها و اندازه گیری مقدار تشابهات آن ها در مسیر تکاملی این جمعیت ها مورد توجه قرار گرفته و همچنین پیشنهاد خطی مشی مناسب برنامه های بهنژادی برای بهبود تیپ های شیمیایی موجود از اهداف مهم این پژوهش می باشد.

۱-۲- ویژگی های مورفولوژیکی

جنس آویشن^[۷] (تیموس) به عنوان یکی از جنس های خانواده نعنا و زیر خانواده نپتوایده^[۸] ، گیاهی چوبی، کوتاه قد، کپهای چند ساله با برگهایی واجد کناره های صاف و بدون دندانه است. در اکثر گونه ها سطح برگ، کاسبرگ و گلبرگها پوشیده از کرکهای ترشحی متراکم به رنگهای قرمز، زرد و گاهی بی رنگ است. مجموعه گل شامل تعداد زیادی گل است که معمولاً در انتهای شاخه ها به حالت کپهای قرار میگیرند. کاسه گل دارای دو لبه کاملاً مشخص میباشد که لبه بالایی دارای سه قسمت کوتاه و پهن و لبه پایینی دارای دو لبه کاملاً مشخص است. جنس آویشن از نظر شکل ظاهری، رنگ برگ، رنگ گل، روغن اسانس و ترکیبات فیتوشیمیایی بسیار متنوع است (جمزاد، ۱۳۷۳).
آویشن در نواحی مختلف مدیترانه و برخی نواحی آسیا میروید و امروزه در مناطق مختلف جهان و از جمله در ایران کشت و تولید می شود (عزیزی، ۱۳۸۳). مبدا پیدایش این جنس دوران سوم زمین شناسی است و در فلور خشکی پسند این دوره آن را یافته اند و به دنبال توسعه مناطق خشک به خصوص در دوره پلیوسن و بعد از آن تا به امروز تکامل این جنس صورت گرفته است (مورالس^[۹]، ۲۰۰۲). در مورد تعداد گونه های آویشن از نظر علم رده بندی گزارش های متفاوتی وجود دارد، تعداد گونه های آن در بعضی از گزارش ها به ۸۰۰ گونه می رسد، اما با در نظر گرفتن کمترین مقدار تنوع مورفولوژیکی ۲۱۵ گونه از این جنس توسط مورالس (۲۰۰۲) گزارش گردیده است.از میان گونه های آویشن ۱۸ گونه از ایران شناسایی شده است که از این تعداد قبلا ۱۴ گونه و زیرگونه توسط پروفسور رشینگر در فلور ایرانیکا گزارش گریده بود (ریشنگر^[۱۰]، ۱۹۸۲). گونه های وحشی موجود در ایران، ۱۰ گونه در استانهای شمالی (گرگان، گیلان، مازندران)، ۱۱ گونه در استانهای غربی (آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، همدان، کردستان، لرستان، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و اصفهان)، هفت گونه در مرکز (تهران، سمنان، قزوین، اراک، یزد)، یک گونه در فارس و دو گونه در کرمان وجود دارد (جمزاد، ۱۳۷۳؛ شکل ۲-۱).
شکل۲-۱- پراگندگی گونه های جنس تیموس در ایران، به تفکیک مناطق و تعداد گونه ها (جم زاد،۱۳۷۳).
چهار گونه شاملT. carmanicus ، T. daenensis، T. trautvetteri وT. persicus انحصاری کشورمان هستند. آویشن بومی اروپا و آسیا است و به دلایل متعدد شناسایی و تعیین موقعیت تاکسونومیکی گونه های آن دشوار میباشد. یکی از این دلایل هیبریداسیون بین گونهای در این جنس و تنوع مورفولوژیکی موجود در گونههاست.

۱-۳- انواع آویشن ها

دانشمندان و گیاهشناسان مختلف، جنس آویشن را در سه جنس مختلف تقسیم بندی کردند (نوویکو و کاپلو^[۱۱]، ۱۹۸۴) که شامل:
۱- جنس Zataria
۲- جنس Ziziphora
۳- جنس Thymus

۱-۳-۱- جنس Zataria

دارای گونه‌ای به نام .Zatzria multiflora Boiss است. این گیاه در جنوب ایران تحت نام آویشن شیرازی یا آویشن برگ پهن شناخته شده است (جم زاده، ۱۳۷۳). بوته‌هایی با پایه چوبی به ارتفاع ۸۰-۳۰ سانتی‌متر، پرساقه، گردینه پوش، سبز متمایل به سفید به شکل تیموس‌ها و معطر می‌باشد. ساقه‌ها متعدد، محکم و مقاوم با پایه چوبی و پوست خاکستری متمایل به سفید یا کمی متمایل به قهوه‌ای، بسیار منشعب، با شاخه‌های باریک متمایل به سفید و گردینه پوش است (قهرمان، ۱۳۸۰).
برگ‌ها کوچک، دارای دمبرگ کوتاه، مدور با طول و عرض ۷-۵ میلی‌متر، یا بیضی، در قاعده مقطع یا تقریباً قلبی شکل، در انتها مدور یا بندرت مدور و نوکچه‌دار، جوانه‌ها سفید و گردینه پوش و سپس تقریباً فاقد پوشش کرک، منقوط، در بخش گل دار کوچک و باریک و سطح برگ پوشیده از تعداد زیادی غده ترشحی است. گل سفید، ریز و کوچک، مجتمع در گرزن‌های کوچک یا چرخه‌های بدون دمگل، کوچک و گوی چه‌ای، بسیار متراکم واقع در گل آذین‌های باریک تسبیح مانند، ساده، براکته‌ها پهن دراز، کاسه غشایی، کوتاه، به طول دو میلی‌متر، پنج پهلو و زاویه‌ها مژک‌دار، دارای دندانه‌های مثلثی کوتاه با انتهای کند، در بخش گلو یا دهانه کرک دار، جام کوچک، تقریباً مانده در کاسه، دولبه، لب بالایی آن کوتاه و منتهی به دو بخش کم عمق، لب پایینی سه بخشی، پرچم‌ها چهار عدد و دو به دو مساوی در جام، بساک‌ها متعامد، میوه آن فندقه تخم‌مرغی و دارای سطح صاف می‌باشد (قهرمان، ۱۳۸۰). این گیاه پراکندگی محدودی در جهان دارد و منحصراً در ایران، افغانستان و پاکستان می‌روید. پراکندگی آن در ایران نیز محدود به مناطق اصفهان، فارس، کرمان، بندرعباس، بلوچستان و خراسان است (جم زاده، ۱۳۷۳).

۱-۳-۲- جنس Ziziphora

در جنس Ziziphora تعداد پرچم‌های بارور دو عدد است. در جنس Ziziphora کاسه گل لوله‌ای دارای پنج دندانه تقریباً مساوی و کوتاه است. این صفات در جنس آویشن متفاوت است یعنی تعداد پرچم‌های بارور چهار عدد و کاسه گل دارای دو لبه کاملاً مشخص است و لبه بالایی از سه دندانه کوتاه و لبه پایینی از دو دندانه باریک و بلند و مژه‌دار تشکیل شده است صفات فوق، جنس Ziziphora را از آویشن متمایز می‌کند (جم زاده، ۱۳۷۳). دو گونه مهم از این جنس که خواص دارویی آن‌ ها مشخص شده Z. tenuior و Z. clinopodioides هستند.

1. 1. tenurior در ایران به کاکوتی معرف است و گیاهی علفی، یک‌ساله و دارای ساقه کوتاه به ارتفاع پنج تا ۱۵ سانتی‌متر می‌باشد و برگ‌های آن باریک، نوک تیز و دارای میان گره‌های کوتاه است. گل‌های کوچک به رنگ بنفش کمرنگ یا بنفش مایل به ارغوانی دارد. به حالت وحشی و خودرو در مناطق وسیعی از ایران می‌روید. خواص درمانی متعددی از قبیل خلط‌آوری، بادشکن و مقوی معده برای آن ذکر شده است. در بعضی نواحی از مخلوط گرد دانه آن در عسل، جهت درمان دیسانتری استفاده می‌شود. در ایران پودر برگ آن جهت معطر کردن اغذیه بکار می‌رود و آن را به دوغ می‌افزایند (زرگری، ۱۳۶۹).

1. 1. clinopodioidesاین گیاه آویشن برگ باریک نامیده می‌شود و از نظر شکل ظاهری به جنس Thymus شباهت دارد و گاهی به اشتباه به جای آن و تحت نام Thymus نام گذاری می‌گردد (جم زاده، ۱۳۷۳). گیاهی است چند ساله با قاعده چوبی و گاهی ساقه‌های چوبی، پوشیده از کرک تا تراکم‌های متفاوت و دارای برگ‌های باریک تا نیزه‌ای و گاهی بیضوی یا تقریباً گرد. مجموعه گل‌ها در انتهای شاخه‌ها و به شکل کروی است و یا حالت کپه‌ای دارد. کاسه گل‌ لوله‌ای باریک به طول حدود ۶-۴ میلی‌متر است. جام گل سفید یا صورتی یا بنفش کم رنگ است. این گونه دارای تنوع مرفولوژیکی زیادی است و رشینگر در فلور ایرانیکا ۹ زیر گونه از برای آن را برای این نام برده است (جم زاده، ۱۳۷۳).

1. 1. clinopodioides Lam.var. rigida Boiss.یک واریته از این گونه است که در مناطق وسیعی از نواحی مختلف ایران می‌روید و به مصارف مشابه نظیر تقویت معده و رفع درد و ناراحتی‌های آن می‌رسد و اهالی محل نیز از آن به صورت دم کرده استفاده می‌کنند. در بلوچستان از جوشانده گیاه خشک شده، جهت رفع تب در بیماری تیفوس استفاده می‌شود به علاوه خیسانده گیاه در آب، جهت رفع ناراحتی‌های قلبی در صبح به صورت ناشتا استفاده می‌شود (زرگری، ۱۳۶۹). پراکندگی جغرافیایی این گونه در شبه جزیره بالکان شرقی، جنوب غربی آسیا، آسیای مرکزی تا کوه‌های پامیر آلای و هیمالیا می‌باشد و در ایران پراکندگی وسیعی داشته و تقریباً می‌توان گفت که در تمام نقاط ایران پراکنده است (نوویکو و کاپلو^[۱۲]، ۱۹۸۴).

۱-۳-۳- جنس Thymus

گونه‌های این جنس نیز تحت عنوان آویشن جمع‌ آوری و مصرف می‌شوند. این گروه گیاهانی هستند چوبی، کوتاه قد، کپه‌ای و یا علفی چند ساله با قاعده چوبی. برگ‌ها دارای کناره صاف و بدون دندانه که گاهی در حاشیه به طرف پشت برگشته‌اند. در اکثر گونه‌ها سطح برگ، براکته‌ها، کاسه گل و گلبرگ‌ها پوشیده از غده‌های ترشحی چسبیده که به رنگ‌های قرمز، زرد و گاهی بی رنگ است. مجموعه گل‌ها از تعداد زیادی گلچه تشکیل شده که معمولاً در انتهای شاخه‌ها و به حالت کپه‌ای قرار گرفته است. کاسه گل دارای دو لبه کاملاً مشخص است. لبه بالایی دارای سه دندانه کوتاه نسبتاً پهن و لبه پایینی از دو دندانه بلند و باریک کاملاً مشخص تشکیل شده است. لوله کاسه گل استکانی یا تقریباً لوله‌ای و راست است. در قسمت گلو کاسه گل پوشیده از کرک می‌باشد. جام گل دارای دو لبه بوده و لوله جام گل راست است. پرچم‌ها اغلب از گل خارج می‌شوند. حالت دو جنسی در گل‌های این جنس وجود دارد. در نتیجه دو نوع گل، یکی نر- ماده که معمولاً از نظر اندازه بزرگ‌ترند و دیگری گل‌های ماده که در آن‌ ها پرچم‌ها عقیم می‌باشند و درون لوله جام گل مخفی می‌مانند، به چشم می‌خورند. این جنس در منطقه معتدله شمالی از گریلند تا کامچاتکا پراکنده است ولیکن بیشترین پراکندگی‌شان در منطقه مدیترانه و غرب آسیا می‌باشد و بیشترین تنوع را از نظر شکل در شبه جزیره بالکان می‌توان دید (جم زاده، ۱۳۷۳). به دلایل متعدد، شناسایی و تعیین موقعیت تاکسونومیکی گونه‌ها در این جنس دشوار است. یکی از این دلایل، هیبریداسیون بین گونه‌ای در این جنس است و به همین دلیل نیز تعداد گونه‌های گزارش شده آن بسیار متنوع است و در کتب مختلف با یک عدد معین برخورد نمی‌کنیم. بلکه اکثراً تعداد گونه‌های جنس را با صدها گونه مطرح می‌کنند. چه بسا که یک هیبرید به عنوان یک گونه مستقل معرفی گردیده و مطالعات بعدی را گیاهشناس دیگری مشخص کرده است که نمونه یک هیبرید بوده است. علاوه بر هیبریداسیون، تنوع مورفولوژیکی موجود در گونه‌ها نیز مسأله شناسایی را دشوار می‌کند. تعداد گونه‌های گزارش شده این جنس در کشورهای مجاور ایران عبارتند از: ترکیه ۳۷ گونه، شوروی ۱۳۶ گونه و از محدوده فلور ایرانیکا ۱۷ گونه که ۱۴ گونه آن متعلق به کشور ایران است. دو گونه‌ای که در ایران حضور ندارد یعنی T. liearis و T. koeianus افغانستان و پاکستان حضور دارند و گونه دیگر یعنی T. syriacus از عراق، سوریه و فلسطین گزارش شده است (جم زاده، ۱۳۷۳).

۱-۳-۳-۱- گونه‌های جنس THYMUS در ایران

۱۴ گونه گزارش شده ایران، بیشترین پراکندگی را در شمال و غرب کشور دارند. که ۱۰ گونه در استان‌های شمالی (گرگان،‌ گیلان و مازندران)، ۱۱ گونه در استان‌های غربی (آذربایجان، باختران، همدان، کردستان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و اصفهان)، هفت گونه در مرکز (تهران، سمنان، قزوین، اراک، یزد)، یک گونه در فارس، دو گونه در کرمان وجود دارد. در زیر فهرست گونه‌هایی که در مناطق مختلف ایران وجود دارند ارائه گردیده است و در مورد بعضی از گونه‌ها توضیحاتی نیز داده خواهد شد.

۱-۳-۳-۱-۱- گونه‌های موجود در استان‌های شمالی

Thymus fallax Fisch & C.A.Mey-1

1. 1. transcaucasicus Klokov-2

1. 1. kotschyanus Boiss. & Hohen-3

1. 1. fedtschenkoi Ronniger-4

1. 1. migricus Klokov. & Desj-Shost-5

1. 1. transcaspicus Klokov-6

1. 1. pubescens Boiss. & Kotschy ex Celak-7

1. 1. carmanicus Jalas-8

T.causcasicus wild ex Ronniger subsp. grossheimii (Ronniger) Jalas-9