در بخش دوم در مورد انواع پرندگان و چگونگی آفرینش آن‌ ها، محل زندگی آنها و تدبیری که خداوند در خلق این موجودات به کار بسته سخن می‌گوید.
در بخش سوم به سراغ طاووس می‌رود آن را به بهترین شکل وصف می‌کند به گونه‌ای که عربی که تاکنون طاووس را ندیده آن را در ذهن خود به خوبی ترسیم می‌کند و خرافاتی که در پیرامون آفرینش طاووس است را رد می‌کند.
در بخش چهارم شگفتیهای آفرینش موجودات کوچک چون مورچه و مگس را بیان می‌دارد.
در بخش پنجم به ذکر نعمت‌های بهشتی می‌پردازد و مخاطب را سخت شیفته آن می‌کند که هر دم مشتاق رفتن به آنجاست.
وَ مِنْ خُطْبَه لَهُ عَلَیْهِ السَّلامُ یَذْکُرُ فِیها عَجِیبَ خِلْقَهِ الطّاوُوسِ ابْتَدَعَهُمْ خَلْقًا عَجِیبًا مِنْ حَیَوان وَ مَوات، وَ ساکِن وَ ذِی حَرَکات; وَ أَقامَ مِنْ شَواهِدِ الْبَیِّناتِ عَلى لَطِیفِ صَنْعَتِهِ وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ مَا انْقادَتْ لَهُ الْعُقُولُ مُعْتَرِفَهً بِهِ وَ مُسَلِّمَهً لَهُ.
وَ نَعَقَتْ فِی أَسْماعِنا دَلائِلُهُ عَلى وَحْدانِیَّتِهِ وَ ما ذَرَأَ مِنْ مُخْتَلِفِ صُوَرِ الاَْطْیارِ الَّتِی أَسْکَنَها أَخادِیدَ الاَْرْضِ وَ خُرُوقَ فِجاجِها وَ رَواسِیَ أَعْلامِها، مِنْ ذَواتِ أَجْنِحَه مُخْتَلِفَه، وَ هَیْئات مُتَبایِنَه، مُصَرَّفَه فِی زِمامِ التَّسْخِیرِ، وَ مُرَفْرَفَه بِأَجْنِحَتِها فِی مَخارِقِ الْجَوِّ الْمُنْفَسِحِ وَ الْفَضاءِ الْمُنْفَرِجِ.
کَوَّنَها بَعْدَ إِذْ لَمْ تَکُنْ فِی عَجائِبِ صُوَر ظاهِرَه، وَ رَکَّبَها فِی حِقاقِ مَفاصِلَ مُحْتَجِبَه، وَ مَنَعَ بَعْضَها بعَبالَهِ خَلْقِهِ أَنْ یَسْمُوَ فِی الْهَواءِ خُفُوفًا، وَ جَعَلَهُ یَدِفُّ دَفِیفًا، وَ نَسَقَها عَلَى اخْتِلافِها فِی الاَْصابِیغِ بِلَطِیفِ قُدْرَتِهِ، وَ دَقِیقِ صَنْعَتِهِ. فَمِنْها مَغْمُوسٌ فِی قالَبِ لَوْن لا یَشُوبُهُ غَیْرُ لَوْنِ ما غُمِسَ فِیهِ، وَ مِنْها مَغْمُوسٌ فِی لَوْنِ صِبْغ قَدْ طُوِّقَ بِخِلافِ ما صُبِغَ بِهِ.
وَ مِنْ أَعْجَبِها خَلْقًا الطّاوُوسُ الَّذِی أَقامَهُ فِی أَحْکَمِ تَعْدِیل، وَ نَضَّدَ أَلْوانَهُ فِی أَحْسَنِ تَنْضِید. بِجَناح أَشْرَجَ قَصَبَهُ، وَ ذَنَب أَطالَ مَسْحَبَهُ.
إِذا دَرَجَ إِلَى الاُْنْثى نَشَرَهُ مِنْ طَیِّهِ، وَ سَما بِهِ مُظِلاًّ عَلى رَأْسِهِ، کَأَنَّهُ قِلْعُ دارِىّ عَنَجَهُ نُوتِیُّهُ.یَخْتالُ بِأَلْوانِهِ، وَ یَمِیسُ بِزَیَفانِهِ، یُفْضِی کَإِفْضاءِ الدِّیَکَهِ، وَ یَؤُرُّ بِمَلاقِحِهِ أَرَّ الْفُحُولِ الْمُغْتَلِمَهِ لِلضِّرابِ. أُحِیلُکَ مِنْ ذلِکَ عَلى مُعایَنَه، لا کَمَنْ یُحِیلُ عَلى ضَعِیفِ إِسْنادِهِ. وَ لَوْ کانَ کَزُعْمِ مَنْ یَزْعُمُ أَنَّهُ یُلْقِحُ بِدَمْعَه تَنْسِجُها مَدامِعُهُ فَتَقِفُ فِی ضَفَّتَىْ جُفُونِهِ، وَ أَنَّ أُنْثاهُ تَطْعَمُ ذلِکَ ثُمَّ تَبِیضُ لا مِنْ لِقاحِ فَحْل سِوَى الدَّمْعِ الْمُنْبَجِسِ، لَما کانَ ذلِکَ بِأَعْجَبَ مِنْ مُطاعَمَهِ الْغُرابِ.
تَخالُ قَصَبَهُ مَدارِیَ مِنْ فِضَّه، وَ ما أُنْبِتَ عَلَیْها مِنْ عَجِیبِ داراتِهِ وَ شُمُوسِهِ خالِصَ الْعِقْیانِ وَ فِلَذَ الزَّبَرْجَدِ. فَإِنْ شَبَّهْتَهُ بِما أَنْبَتَتِ الاْرْضُ قُلْتَ جَنِیٌّ جُنِیَ مِنْ زَهْرَهِ کُلِّ رَبِیعوَ إِنْ ضاهَیْتَهُ بِالْمَلابِسِ فَهُوَ کَمَوْشِىِّ الْحُلَلِ، أَوْ مُونِقِ عَصْبِ الْیَمَنِ وَ إِنْ شاکَلْتَهُ بِالْحُلِیِّ فَهُوَ کَفُصُوصِ ذاتِ أَلْوان قَدْ نُطِّقَتْ بِاللُّجَیْنِ الْمُکَلَّلِ.
یَمْشِی مَشْیَ الْمَرِحِ الْمُخْتالِ، وَ یَتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَناحَیْهِ فَیُقَهْقِهُ ضاحِکًا لِجَمالِ سِرْبالِهِ، وَ أَصابِیغِ وِشاحِهِ، فَإِذا رَمى بِبَصَرِهِ إِلى قَوائِمِهِ زَقا مُعْوِلاً بِصَوْت یَکادُ یُبِینُ عَنِ اسْتِغاثَتِهِ، وَ یَشْهَدُ بِصادِقِ تَوَجُّعِهِ، لاَِنَّ قَوائِمَهُ حُمْشٌ کَقَوائِمِ الدِّیَکَهِ الْخِلاسِیَّهِ; وَ قَدْ نَجَمَتْ مِنْ ظُنْبُوبِ ساقِهِ صِیصِیَهٌ خَفِیَّهٌ; وَ لَهُ فِی مَوْضِعِ الْعُرْفِ قُنْزُعَهٌ خَضْراءٌ مُوَشّاهٌ، وَ مَخْرَجُ عُنُقِهِ کَالاِْبْرِیقِ، وَ مَغْرِزُها إِلى حَیْثُ بَطْنُهُ کَصِبْغِ الْوَسِمَهِ الْیَمانِیَّهِ، أَوْ کَحَرِیرَه مُلْبَسَه مِرْاهً ذاتَ صِقال، وَ کَأَنَّهُ مُتَلَفِّعٌ بِمِعْجَر أَسْحَمَ إِلاّ أَنَّهُ یُخَیَّلُ لِکَثْرَهِ مائِهِ وَ شِدَّهِ بَرِیقِهِ أَنَّ الْخُضْرَهَ النّاضِرَهَ مُمْتَزِجَهٌ بِهِ وَ مَعَ فَتْقِ سَمْعِهِ خَطٌّ کَمُسْتَدَقِّ الْقَلَمِ فِی لَوْنِ الاُْقْحُوانِ، أَبْیَضُ یَقَقٌ، فَهُوَ بِبَیاضِهِ فِی سَوادِ ما هُنالِکَ یَأْتَلِقُ.
وَ قَلَّ صِبْغٌ إِلاّ وَ قَدْ أَخَذَ مِنْهُ بِقِسْط، وَ عَلاهُ بِکَثْرَهِ صِقالِهِ وَ بَرِیقِهِ وَ بَصِیصِ دِیباجِهِ وَ رَوْنَقِهِ. فَهُوَ کَالاَْزاهِیرِ الْمَبْثُوثَهِ لَمْ تُرَبِّها أَمْطارُ رَبِیع وَ لا شُمُوسُ قَیْظ.
وَ قَدْ یَتَحَسَّرُ مِنْ رِیشِهِ، وَ یَعْری مِنْ لِباسِهِ، فَیَسْقُطُ تَتْرى، وَ یَنْبُتُ تِباعًا، فَیَنْحَتُّ مِنْ قَصَبِهِ انْحِتاتَ أَوْراقِ الاَْغْصانِ، ثُمَّ یَتَلاحَقُ نامِیًا حَتّى یَعُودَ کَهَیْئَتِهِ قَبْلَ سُقُوطِهِ، لا یُخالِفُ سالِفَ أَلْوانِهِ، وَ لا یَقَعُ لَوْنٌ فِی غَیْرِ مَکانِهِ.
وَ إِذا تَصَفَّحْتَ شَعْرَهً مِنْ شَعَراتِ قَصَبِهِ أَرَتْکَ حُمْرَهً وَرْدِیَّهً، وَ تارَهً خُضْرَهً زَبَرْجَدِیَّهً، وَ أَحْیانًا صُفْرَهً عَسْجَدِیَّهً.
وَ کَیْفَ تَصِلُ إِلى صِفَهِ هذا عَمائِقُ الْفِطَنِ، أَوَ تَبْلُغُهُ قَرائِحُ الْعُقُولِ، أَوَ تَسْتَنْظِمُ وَصْفَهُ أَقْوالُ الْواصِفِینَ، وَ أَقَلُّ أَجْزائِهِ قَدْ أَعْجَزَ الاَْوْهامَ أَنْ تُدْرِکَهُ، وَ الاَْلْسِنَهَ أَنْ تَصِفَهُ.
فَسُبْحانَ الَّذِی بَهَرَ الْعُقُولَ عَنْ وَصْفِ خَلْق جَلاّهُ لِلْعُیُونِ فَأَدْرَکَتْهُ مَحْدُودًا مُکَوَّنًا، وَ مُؤَلَّفًا مُلَوَّنًا، وَ أَعْجَزَ الاَْلْسُنَ عَنْ تَلْخِیصِ صِفَتِهِ، وَ قَعَدَ بِها عَنْ تَأْدِیَهِ نَعْتِهِ.
سُبْحانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوائِمَ الذَّرَّهِ وَ الْهَمَجَهِ إِلى مافَوْقَهُما مِنْ خَلْقِ الْحِیتانِ وَ الْفِیَلَهِ. وَ وَأى عَلى نَفْسِهِ أَنْ لا یَضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمّا أَوْلَجَ فِیهِ الرُّوحَ إِلاّ وَ جَعَلَ الْحِمامَ مَوْعِدَهُ وَ الْفَناءَ غایَتَهُ.
مِنْها فِی صِفَهِ الْجَنَّهِ فَلَوْ رَمَیْتَ بِبَصَرِ قَلْبِکَ نَحْوَ ما یُوصَفُ لَکَ مِنْها لَعَزَفَتْ نَفْسُکَ عَنْ بَدائِعِ ما أُخْرِجَ إِلَى الدُّنْیا مِنْ شَهَواتِها وَ لَذّاتِها وَ زَخارِفِ مَناظِرِها. وَ لَذَهِلَتْ بِالْفِکْرِ فِی اصْطِفاقِ أَشْجار غُیِّبَتْ عُرُوقُها فِی کُثْبانِ الْمِسْکِ عَلى سَواحِلِ أَنْهارِها، وَ فِی تَعْلِیقِ کَبائِسِ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فِی عَسالِیجِها وَ أَفْنانِها، وَ طُلُوعِ تِلْکَ الثِّمارِ مُخْتَلِفَهً فِی غُلُفِ أَکْمامِها، تُجْنی مِنْ غَیْرِ تَکَلُّف، فَتَأْتِی عَلى مُنْیَهِ مُجْتَنِیها.
وَ یُطافُ عَلى نُزّالِها فِی أَفْنِیَهِ قُصُورِها بِالاَْعْسالِ الْمُصَفَّقَهِ، وَ الْخُمُورِ الْمُرَوَّقَهِ، قَوْمٌ لَمْ تَزَلِ الْکَرامَهُ تَتَمادی بِهِمْ حَتّى حَلُّوا دارَ الْقَرارِ، وَ أَمِنُوا نُقْلَهَ الاَْسْفارِ.
فَلَوْ شَغَلْتَ قَلْبَکَ أَیُّهَا الْمُسْتَمِعُ بِالْوُصُولِ إِلى ما یَهْجُمُ عَلَیْکَ مِنْ تِلْکَ الْمَناظِرِ الْمُونِقَهِ لَزَهَقَتْ نَفْسُکَ شَوْقًا إِلَیْها، وَ لَتَحَمَّلْتَ مِنْ مَجْلِسِی هذا إِلى مُجاوَرَهِ أَهْلِ الْقُبُورِ اسْتِعْجالاً بِها.
جَعَلَنَا اللهُ وَ إِیّاکُمْ مِمَّنْ یَسْعى بِقَلْبِهِ إِلى مَنازِلِ الاَْبْرارِ بِرَحْمَتِهِ.(خطبه۱۶۵)
خطبه‏اى از آن حضرت(ع) در آن به ذکر آفرینش شگفت طاووس مى‏پردازد خداوند تعالى موجودات را ابداع کرد، موجوداتى شگفت‏انگیز، بعضى جاندار و بعضى بیجان، برخى ساکن و برخى متحرک. پس بر آفرینش لطیف و دقیق و عظمت قدرت خود شواهدى آشکار اقامه کرد. انسان، که عقلها به فرمانبرداریش اذعان نمودند و به وجودش معترف شدند و تسلیم او گشتند و در گوشهاى ما، دلایل یکتایى او آوازه افکند و از نشانه‏هاى آفرینش گونه‏هاى مختلف پرندگان است. پرندگانى در شکافهاى زمین و رخنه‏هاى درهها و فراز کوهها، جاى دارند. پرندگانى با بالهاى گونا‏گون و شکلها و هیئتهاى مختلف و متباین، گرفتار در چنبر فرمانبردارى او، در اطراف گسترده هوا و فضاى گشاده جوّ بال زنان مى‏پرند. آنها روزگارى نبوده‏اند و خداوندشان از کتم عدم به عرصه وجود آورد و اشکال و صورتهاى شگفت‏انگیز داد. اندامهایشان را با مفصلهاى محکم، پوشیده در پوست و گوشت به هم پیوند داد. بعضى را که جثه‏اى سنگین داشتند، از بالا پریدن و بال‏زدن در فضا بازداشت. بال‏زدن اینگونه پرندگان را در نزدیکى زمین قرار داد. به لطف قدرت و باریکى صنعت خویش هر دسته از آنها را رنگى داد. دسته‏اى از آنها یک رنگ دارند و رنگ دیگر با آن آمیخته نیست. دسته دیگر سراسر تنشان یک رنگ است و طوقى از رنگ دیگر به آنها داده.
از شگفت‏ترین شگفتیها، طاووس است که او را نیکوترین تناسب بخشید و به زیباترین رنگها بیاراست. پرهایى که نایچه‏هایى آنها را به هم پیوند داده و دمى کشیده که چون با طاووس ماده رویاروى گردد، آن را چون چترى بگشاید و بر فراز سر خود سایبان سازد. در آن حال به بادبانهاى کشتیهاى «دارین» ماند که ملاحان گشوده باشند. طاووس بر زیبایى رنگهاى خود مى‏بالد و مغرور به جلوه‏گریهاى دمش، مى‏خرامد. چون خروس با ماده خود جمع مى‏آید و چون نرنیه‏هاى شهوتناک با ماده خود نزدیکى مى‏کند و بارورش مى‏سازد. در این باب از تو مى‏خواهم که خود به چشم خود ببینى، تا آنچه گفته‏ام، باورت گردد و من مانند کسى باشم که آنچه مى‏گوید به عیان دیده نه از دیگرى شنیده، که به قول او اعتماد نشاید کرد. اگر چنان باشد که بعضى پندارند که طاووس ماده از خوردن قطره اشکى که از چشم طاووس نر مى‏تراود و در گوشه‏هاى چشمش مى‏ماند، بار مى‏گیرد و تخم مى‏نهد نه از راه جماع، این امر عجیب تر از بارور شدن ماده کلاغ نیست که پندارند از چیزى که کلاغ نر در دهان او مى‏گذارد، بارور مى‏گردد.
نایچه‏هاى پر او چونان میله‏هاى سیمین است، که دایره‏هایى اعجاب‏انگیز همانند خورشید از آنها رسته است، دایره‏هایى از زرناب و زبرجد. اگر برایشان همانندى در روى زمین بجویى، چونان شکوفه‏هایى است از گلهاى بهارى که دسته بربندند.

اگر پرهاى رنگین او را به جامه‏هاى رنگین تشبیه کنى، چون حله‏هاى منقّش است یا همانند بردهاى دلاویز یمانى است. اگر آنها را به پیرایه‏ها و زیورها همانند خواهى، چون نگینهاى رنگارنگ است که در انگشتریهاى سیمین گوهرنشان کار گذاشته باشند. چون متکبران، خرامان راه مى‏رود و جلوهاى زیباى دم و بالهایش را مى‏نگرد. از نگریستن به ازار و جامه رنگارنگش به قهقهه مى‏خندد.
اما چون پاهاى خود را مى‏بیند، بانگى حزین بر مى‏آورد که به گریه ماند و آوازى اندوهگین، چون آواز دادخواهان، که آشکارا حکایت از غم فراوانش کند. زیرا پاهایش چون پاهاى خروسهاى خلاسى است، باریک. و از ساق نازک پایش سیخکى رسته است. در آنجا که جاى یالهاى اوست دسته‏اى موى سبز و رنگین پدیدار شده. برآمدگى گردنش، چون گردن راست و کشیده ابریق است. زیر گردنش تا شکمش سیاه است، سیاهیى که به سبزى زند چون رنگ وسمه یمانى. یا چون حریرى تنک که بر آینه‏اى صیقلى کشیده باشند. خود را در جامه‏اى سیاه پیچیده که از غایت شادابى و درخشندگى پندارى که به رنگ سبزى دلپذیر آمیخته است. آنجا که سوراخ گوش اوست، گویى که با نوک قلم به رنگ بابونه سفید خطى کشیده‏اند و آن خط سفید میان آن موهاى سیاه درخششى زیبا دارد.
کمتر رنگى است که طاووس را از آن بهره‏اى نباشد ولى رنگ او به درخشندگى و روشنى و زیبایى و رونق بر دیگر رنگها برترى دارد. طاووس با پرهاى رنگین خود گلستانى را ماند با گلهایى به هر سو پراکنده، ولى نه از آن گلها که باران رویانیده، یا آفتاب گرم تابستان پرورششان داده باشد. گاه پرهایش مى‏ریزد و آن جامه رنگارنگ را از تن بیرون مى‏کند و بازهم مى‏روید و مى‏ریزد، همانند درختان که برگهایشان مى‏ریزند و باز مى‏رویند تا باز به هیئت نخستین بازگردند. هر رنگ درست عین رنگ پیشین است و در همانجا باشد که پیش از آن بوده است. چون مویى از پر طاووس را بر دست‌گیرى، و نیک بنگرى. نخست، رنگى سرخ گلگون به تو مى‏نماید و بینى که سبز مى‏شود به رنگ زبرجد و گاه زرد همانند طلا. پس چگونه مى‏توانند اندیشه‏هاى ژرف‏نگر، اینهمه زیبایى را وصف نمایند. یا عاقلان صاحب قریحه به حقیقت آن برسند، یا وصّافان سخنور، اوصاف او در سلک عبارت کشند. اوهام از درک خردترین اعضایش عاجز آید و زبانها در توصیف آن بماند. منزّه است خداوندى، که عقلها را خیره ساخته از وصف موجودى که آشکارا در برابر چشمانشان جلوه‏گر است، موجودى محدود و مخلوق و پدید آمده از اجزا و رنگها. آرى، زبانها را از وصفش عاجز ساخته و از اداى وصف آن بازداشته.
منزّه است خداوندى که اعضاى بدن مورچه و پشه را به هم پیوند داده، همانگونه، که اعضاى بدن نهنگها و، فیلها را و بر خود لازم دانسته که آنچه را در آن روح دمیده است از هم نگسلد، جز آنکه، مرگ را موعد آن قرار داد و نیستى را پایان آن.
از این خطبه اگر به چشم دل خود، توصیفى را که از بهشت براى تو مى‏شود بنگرى، از آنچه در دنیاست، از خواهشها و لذتها و مناظر آراسته‏اش، دل برخواهى کند و اندیشه‏ات حیران ماند. چون در آواز به هم خوردن برگهاى درختانش بیندیشى، درختانى که بر کناره‏هاى رودهایش روییده‏اند و ریشه در تپه‏هاى مشک فرو برده‏اند، خوشه‏هاى مرواریدتر از شاخه‏هاى نازک و درشت آنها آویزان است. میوه‏هاى گونه‏گون در غلاف گلها جاى گرفته‏اند و بى‏هیچ رنجى آنها را توان چید و همانگونه که چیننده را آرزوست در دسترسش قرار مى‏گیرند. براى بهشتیان در پیرامون قصرهایشان عسلهاى پالوده و شرابهاى صافى در گردش آرند. اینان مردمى بوده‏اند، که در این دنیاى فانى، مشمول کرامت پروردگارشان بوده‏اند تا به سراى آخرت رسیدند و از رنج سفر برآسودند. اى شنونده، اگر براى رسیدن به آن مناظر زیبا دل مشغول دارى، هر آینه به شوق وصال آن، جان از تنت به پرواز آید و براى رفتن و رسیدن چنان شتاب کنى که از همین مجلس من رخت به کنار مردگان کشى. خداوند ما و شما را از روى رحمت و مهربانى خود از کسانى قرار دهد که به دل مى‏کوشند تا به منازل نیکان رسند.
۴-۱-۱- عناصر زیباشناسی در خطبه طاووس
«ابتَدَعَهُم خَلقاً عَجِیباً مِن حَیَوانٍ وَ مَواتٍ وَ ساکنٍ وَ ذِی حَرَکاتٍ»
همانگونه که در فصل دوم ذکر کردیم لفظ مهمترین عنصر تشکیل دهنده یک اثر ادبی به شمار می‌آید. الفاظ پست هرگز نمی‌تواند معانی بلند را القا کند و لفظ اگر در جای خود درست و مناسب به کار گرفته شود زیبایی را دو چندان خواهد کرد.
حضرت آغاز کلام خود را با «ابتَدَعَ» شروع می‌کند که به معنی «شروع کردن همراه با نوآوری است». (یوسفی، ۱۳۸۵: ذیل بدع) نه با «بدأ» که آن نیز به معنی «آغاز کردن». (همان، ذیل بدأ) چون خداوند موجوداتی آفریده است که هیچ سابقه‌ای در آفرینش آن وجود نداشته است و همچنین «ابتداع» بر باب افتعال است و باب افتعال مبالغه را می‌رساند. (عکاشه، ۱۴۳۲: ۹۸) و نسبت به بدأ بار معنایی بیشتری دارد و نوآوری و بی‌سابقه بودن آفرینش را بیشتر القا می‌کند و نمونه‌ای از تناسب لفظ و معنا را می‌توان در دو کلمه «حَیَوان» و «حَرَکات» مشاهده نمود توالی مصوت(ـَ)، در حیوان و حرکات با توجه به معانی این الفاظ آمده است. و گویا این مصوت به این الفاظ جان بخشیده است و این توالی مصوت در دو کلمه «موات» و «ساکن» نیامده است.
علاوه بر این از مصوت کوتاه کسر (ـِ)،به صورت تنوین‌دار در کلمات «حیوانٍ» و «ساکنٍ» و «مواتٍ» و «ذی‌حرکاتٍ» استفاده شده است که خود نوع دیگری از تناسب لفظ با معنا می‌باشد زیرا به هنگام تلفظ این مصوت لب به سوی پایین کشیده می‌شود.(فرّا، بی‌تا: ۱۳) در واقع این مسئله بیانگر این است که خالق این جهان فقط خداوند است و همه موجودات را اعم از زنده و بی‌جان و دارای حرکت و ساکن را بدون سابقه قبلی در آفرینش خلق کرده است.
موسیقی یکی دیگر از عناصر زیباشناسی است که تأثیر بی‌نظیری در القای معنا دارد و روح تازه‌ای به کلام می‌بخشد شفیعی کدکنی شعر را جز به موسیقی رسیدن کلام نمی‌داند. (شفیعی کدکنی،۱۳۵۸: ۲۹۴) و تضادی که میان «حیوانٍ» و «ساکنٍ» و «مواتٍ» و «ذی‌ حرکاتٍ» وجود دارد ذهن بر سر دو راهی قرار می‌گیرد که چگونه حیوان را آفرید چگونه موجودات بی‌جان را آفرید. موجوداتی که دارای حرکت هستند و موجوداتی که ساکن و بی‌حرکت هستند. این تقابل یک نوع تقارن را در ذهن ایجاد می‌کند که هم مبنای زیباشناسی است و این درگیری که در ذهن به وجود می‌آید سبب به موسیقی رسیدن کلام می‌شود.
«و أقام مِن شَوَاهِدِ البیِّناتِ علی لطِیفِ صَنعَتِهِ و عَظِیم قُدرَتِهِ»
سجع در لغت به معنی بانگ کردن قمری و کبوتر یا نالیدن شتر است. (انیس ،۱۳۸۶: ذیل سَجَعَ) و در اصطلاح به معنی توافق دو فاصله از نثر بر حروف و مراد از فاصله کلماتی هستند که در مقاطع عبارت و آخر فقرات واقع شده باشد(هاشمی،۱۳۸۸ :۳۴۷ )و میان «صَنعَتِهِ» و «قُدرَتِهِ» سجع متوازی وجود دارد یعنی هم در روی با هم اتحاد دارند که روی آن «تِه» می باشد، هم در وزن. سجع در کلام مولا(ع) بسیار به کار رفته و سبب موسیقی افزای متن شده است موسیقی نزد امام(ع) وسیله‌ای است برای رسیدن به اهداف و معانی بلندی که در ذهن ایشان وجود داشته است؛ به گونه‌ای که کلامش در جان مخاطب می‌نشیند و او را شیفته می‌سازد .
«فَمِنها مَغمُوس فِی قالَبِ لَونٍ لا یَشُوبُهُ غَیرُلَونِ ما غُمِسَ فیهِ وَ مِنهَا مَغمُوسٌ فِی لَونِ صِبغٍ قد طُوِّقَ بِخَلافِ مَا صُبِغَ بهِ» در این عبارت ما تکرار «غمس» را به صورت فعل مجهول یا به صورت اسم مفعول که در معنای مجهول است در ابتدا، وسط، آخر جمله می‌یابیم که به معنای فرو بردن و غوطه‌ور ساختن است. (قیم، ۱۳۷۸: ذیل غمس) و بیانگر نهایت دقتی است که خالق متعال در رنگ‌آمیزی این پرندگان به کار برده است و از آنجایی که انجام‌دهنده کار بر همه آشکار است آن را به صورت مجهول به کار برده است و همچنین تکرار کلمه «لون» عامل مهم دیگری در ایجاد موسیقی این عبارت می‌باشد. همچنین پیوندی میان موسیقی و
صورخیال در این عبارت مشهود است. فعل «غمس» برای رنگ‌آمیزی به کار میرود . حضرت پرندگان را چون لباس بافته شده بی رنگی مانند کرده است که در ظرف رنگرزی گذاشته می شود و به رنگهای زیبایی در
میآید و به صورت استعاره مصرحه^۴ به کار رفته است.
حضرت پی برده است زبان موسیقی زبانی غیرمستقیم است و با عواطف انسانی در ارتباط است. در روزگاران کهن، شعر در حضور عرب خوانده (انشاد) می‌شد و خواندن آن، گاه موسیقی و آهنگ همراه بود و تا قرنهای اخیر نیز خواندن شعر ادامه داشت. عربی زبانان به موسیقی کلمات شدیداً علاقه داشته‌اند.و زبان عربی از شروع خود در نظم و نثر با این پدیده زینت یافته است تنوین و اعراب چیزی جز وسایل موسیقی لفظی نیست و سجع و توازن، انواع بدیع لفظی، قوانین اعلال و ادغام همگی مظاهر دیگری از توجه افراطی ایشان به زیبایی آهنگ و حلاوت موسیقی است. (غریب، ۱۳۷۸: ۱۵۷) حضرت با علم بی‌نهایت خود می‌داند که ادبیات عرب، ادبیات گوش است و به موسیقی بیش از هر چیزی اهمیت می‌دهند و گویی موسیقی در خون این مردمان جاری است و به آن انس و الفت گرفته‌اند. تکرار «مغموس» و چرخاندن آن به گونه‌ای دیگر و هم‌چنین تکرار «لون» و «صبغ» بیشترین عوامل در افزایش موسیقی این عبارت است.
«وَ ذَنَبٍ أطالَ مَسحَبَهُ إذا دَرجَ إلَی الأنثَی نَشَرَهُ مِن طَیِّهِ وَ سَمَا بِهِ مُطِّاً علی رَأسِهِ کَأنَّهُ قِلعٌ دارِیً عَنَجَهُ نُوتِیُّهُ»
یکی دیگر از عوامل زیبایی صورخیال است که تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز و … را شامل می‌شود. (شفیعی کدکنی، ۱۳۵۸: ۴۱۳)«وَذَنَبٍ أطالَ مَسحَبَهُ» کنایه از طولانی بودن و پهن بودن دم طاووس است. حضرت طاووس را هنگامی که به سوی ماده خود می‌رود و دم زیبایش را باز می‌کند و به بالای سرش می‌آورد به بادبان کشتی تصویر می‌کند که بسته است و ناخدا برای آنکه به مقصود خود برسد و سرعت خود را زیاد می‌کند تا در مسیر درست قرار گیرد بادبانش را باز می‌کند و این تشبیه از نوع مرکب است در هیئت طاووس هنگامی که دم خود را باز می‌کند و کشتی که در موقع نیاز بادبانش را باز می‌کند به هم مانند شده‌اند. و از نوع تشبیه مرسل نیز می‌باشد که ادات در آن ذکر شده است. از عوامل موثر در بلاغت این عبارت علاوه بر موارد یاد شده تناسب میان لفظ و معناست از فعل «أطال» که به معنی کشیده شده است استفاده شده (قیم، ۱۳۷۸، ذیل طال) که این فعل، باب افعال رفته و معنا کشیدگی را بیشتر بیان می‌کند فعل در باب افعال بیانگر مبالغه می‌باشد. (عکاشه،۱۴۳۲: ۹۸) وجود این امر سبب افزایش زیبایی عبارت گشته است.
«یَختالُ بِألوانِهِ وَ یَمِیسُ بِزَیَفَانِهِ یُفضِی کَإفضاءِ الدّیَکهِ وَ یَؤُرُّ بملاقحِهِ أرَّ الفُحولِ» در این عبارت «طاووس» در غرور و ناز و کرشمه به «انسان» مانند شده است از عواملی که به زیبایی عبارت افزوده است. استفاده از استعاره مکنیه در غالب تشخیص می‌باشد یعنی جان بخشیدن به اشیاء بی‌جان (محمد قاسمی،۱۳۸۷: ۲۰) طاووس در تکبر و غرور و ناز و کرشمه به انسان متکبری مانند شده است همانگونه که انسان در برابر نعمت‌های بسیار، سرکشی می‌کند به غرور دچار می‌شود و با ناز و کرشمه راه می‌رود، طاووس نیز به خاطر زیبایی بی‌نظیرش به تکبر دچار شده و به خاطر رنگ‌های زیبایش از روی خودپسندی راه می‌رود و مراد از این تصویر محسوس به محسوس پند و اندرز مخاطبان است تا با داشتن نعمت‌ها مغرور و سرکش نشوند و از آن جا که کلام امام(ع) همواره با عفت و پاکدامنی همراه است. آنگاه که در مورد نکاح و آمیزش سخن می‌گوید به گونه‌ای بیان می‌دارد که منافی عفت نباشد «وَ یَؤُرُّ بِمُلاقِحِه» کنایه از نکاح و آمیزش می‌باشد.
«تَخالُ قَصَبَهُ مَدارِیَ مِن فِضَّهٍ وَ مَا أُنبِتَ عَلَیها مِن عَجِیبِ دَارَاتِهِ وَ شُمُوسِهِ خالِصَ العِقیانَ وَ فِلَذَ الزَّ‌بَرجَدِ» در این عبارت کلماتی به کار رفته که نهایت زیبایی و شگفت‌انگیز بودن این حیوان را بیان می‌کند به طوری که از «شموس» که جمع مکسر شمس است استفاده شد، تا درخشندگی و زیبایی آن را بیشتر مورد توجه قرار دهد و از قدرت اربابان سخن این است که مخاطبان خود را به خوبی می‌شناسند و سخن را به گونه‌ای ارائه می‌دهد که قابل درک برای آنان باشد و آنها را مجذوب و تسلیم نماید و حضرت نیز برای آنکه طاووس را به اعرابی که با آن آشنایی نداشتند و تصویری نیز از این حیوان در ذهن آنها وجود نداشته است بهتر بشناساند کلمات و اشیای را به کار می‌بندد که برای آنها قابل لمس و دارای ارزش است چون نقره، شموس، زبرجد که در ابتدا و وسط و پایان عبارت آمده است تا با بیان اشیاء ارزشمند و زیبا بتواند گوشه‌ای از شگفتی و زیبایی این حیوان را به نمایش بگذارد و همچنین نی‌های بال طاووس را در زیبایی و درخشندگی به نقره مانند کرده است. در این عبارت نی‌های بال طاووس را به نقره و شکل‌های زیبایی که بر پرهای طاووس وجود دارد به زبرجد و زر خالص تشبیه^۵ کرد که مراد از این تصویر محسوس به محسوس تزیین و زیبا جلوه دادن مشبه یعنی طاووس می‌باشد قوم عرب بادیه‌نشین در حول و حوش صحرا و درّه و دشت و حیوانات و نباتات خودروی بیابانی است برعکس قوم شهرنشین متمدّن تشبیهاتش با مدنیت سازگار است. بالجمله از روی تشبیهات می‌توان ملّیِت و قومیّت و آداب و رسوم هر قوم و محیط زندگی و جغرافیایی محل و محصولات و امور موجود هر ناحیه و نیز تاریخ صدور تشبیهات را به خوبی معلوم کرد. (همایی، ۱۳۷۰: ۱۳۸)
«فإن شَبَّهتَهُ بِمَا أنبَتَتِ الأرضُ قُلتَ جَنِیَ جُنِیَ مِن زَهرَهِ کُلِّ رَبِیعٍ وَ إن ضَاهَیتَهُ بالمَلابِسِ فَهُوَ کَمَوشِیِّ الحُلَلِ أو مُونِقِ عَصبِ الیَمَن» در این عبارت ما شاهد آن هستیم که حضرت از تصویرهای متعدد استفاده می‌کند تا مخاطب دچار رکود و ایستایی نشود و همچنین طاووس را به خوبی تصویر کند و طاووس را به گل‌های بهاری مانند کرده است همانگونه که گل‌های بهاری در رنگ‌ها و شکل‌های مختلف است پرهای طاووس نیز در بی‌نظیر بودنش به آن گلها تشبیه شده است و همچنین آنگاه که می‌خواهد طاووس را به لباس مانند کند به لباس‌های ارزشمند چون لباس دارای نقش و نگار و لباس فاخری چون حلّه یمانی مانند می‌کند و مراد از این تصاویر محسوس به محسوس زیباتر جلوه دادن نزد مخاطب است.
«یَمشِی مَشیَ المَرِحِ المُختالِ و یَتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَیه فَیُقَهقِه ضاحکاً لِجَمالِ سِربالِهِ وَ أصابیغِ وِ شَاحِهِ»
یکی دیگر از جلوه‌های زیبایی انتخاب لفظ مناسب با معنا و موقعیت است و حضرت(ع) به این امر به خوبی آشنا است و در این عبارت به جای آنکه از فعل «ضَحَک» که به معنای خندیدن معمولی است. (یوسفی، ۱۳۸۵: ذیل ضحک) از فعل «یقهقه» که به معنای سرمست نه خندیدن است. (همان: ذیل قهقه) استفاده می‌کند چون عبارت اقتضاء می‌کند که این فعل به کار برده شودو فعل ضحک به اندازه‌ای که «یقهقه» معنای خندیدن سرمستانه را می‌رساند نمی‌تواند در برداشته باشد. زیرا امام از حروف حلقی «ه» و«ق»و فعل رباعی استفاده کرده که بیانگر طولانی بودن و عمیق بودن خنده میباشد. طاووس را چون انسانی مغرور و سرمستی تصویر کرد و پس آشکار است کسی که مست باده غرور است تنها به خندیدن راضی نیست بلکه سرمستانه قهقه می زند و گزینش درست الفاظ زیبایی را دو چندان خواهد کرد.
«فإذا رَمَی بِبَصَرِهِ إلَی قَوَائمِه زقا مُعوِلاً بِصوتٍ یَکادُ یُبِینُ عَن استِغاثَتِهِ یَشهَدُ بِصادِقِ تَوَجُّعِهِ» در کلام مولا(ع) نوعی موسیقی و آهنگ وجود دارد که شنونده و خواننده را لذتی خاص می‌بخشد و او را با اشتیاق، به خواندن و شنیدن خطبه وا می‌دارد و نفس‌های او را در سینه حبس می‌کند. موسیقی نزد امام(ع) وسیله‌ای در خدمت اهداف و معانی موردنظر اوست در این عبارت برای نشان دادن درد و رنج طاووس از هجای بلند «ا» هجده بار استفاده شده که با کشش این صوت به سمت بالا در واقع درد و رنج طاووس بیشتر نمایان شود که گویی تداعی کننده کلمه «آه» است همانگونه که انسان وقتی دچار رنج و عذاب می‌شود به ناخودآگاه آه می‌کشد طاووس نیز به خاطر این زشتی غمگین است و آه می‌کشد و همچنین با بهره گرفتن از کلمه استغاثه نهایت رنج طاووس را نشان داده است.